Roman Luśnia Dzieje oświaty i szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1945-1975 Słowo wstępne. Nauka, oświata i kultura w życiu każdego człowieka, narodu i państwa,w ich rozwoju i funkcjonowaniu zajmują jedno z czołowych miejsc. Prawda to stara, dawno stwierdzona, jednak wiecznie żywa i aktualna. Stąd też nie straciła na wartości ponadczasowa prawda wyrażona przez męża stanu i fundatora Akademii Zamojskiej Jana Zamoyskiego: "Takie zawsze będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie". W realizacji tego zadania znaczącą i decydującą rolę spełniają nauka i oświata, a szczególnie szkoła - jej nauczyciele-wychowawcy. Szkoła bowiem jako instytucja edukacyjna stanowi wielkie dobro oraz wartość oświatowo-kulturalną i społeczną, wprowadza dzieci i młodzież w świat wiedzy, kultury i różne formy współżycia. Dlatego też działania szkoły jako instytucji, a przede wszystkim praca nauczycieli jest niezykle ważna i odpowiedzialna. Od niej w dużej mierze zależy jakie będzie społęczeństwo, a nawet losy narodu i państwa. Potwierdzeniem tego jest fakt, że w historii naszego kraju żadna grupa społeczna i zawodowa nie dysponowała mocniejszymi i skuteczniejszymi wpływamina życie edukacyjno-społecznye i polityczne, niż nauczycielstwo. Nauczyciele bowiem zawsze aktywnie uczestniczyli w walkach o niepodległość Ojczyzny. Dbali o godność i kulturę narodu, oddzialowując na serca, umysły i charakter społeczeństwa, a przede wszytskim młodego pokolenia. Odegrali oni znaczącą rolę w wykształceniu i przygotowaniu milionów Polaków, swoich wychowanków, do życia i pracy. Oświata, szkolnictwo i ich różne formy działania miały i mają obecnie wielu dobrych pedagogów, którzy w sposób niezwykle odpowiedzialny traktowali i traktują swoją pracę i powierzone zadania. Na szczególne podkreślenie zasługują pracownicy nadzoru pedagogicznego, dyrektorzy i wyróżniający się w pracy nauczyciele szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki. Potwierdzeniem tych wniosków są zamieszczone w Zeszycie 2 Rocznika Mińskomazowieckiego z 1994 roku artykuły: "Wspomnienia podchorążego" - ks. Jana Sikory, "Wspomnienia o Cześku Sażyńskim" - p. Tadeusza Chróścielewskiego, "Harcerze w Mińsku Mazowieckim i byłym powiecie mińskomazowieckim w latach 1939-1945" - p Stanisława Maciejewskiego i p. Mirona Kubickiego oraz "Tajne nauczanie w Mińsku Mazowieckim i w powiecie w latach 1939-1944" - p. Tadeusza i Władysława Wójcików. Autorzy tych opracowań, w oparciu o materiały źródłowe, przedstawili szeroko zakrojoną i dobrze zorganizowaną walkę z okupantem niemieckim oraz działalność mieszkańców powiatu w Armii Krajowej. Na podkreślenie zasługuje fakt, że w tajnym nauczaniu i nie tylko brali także aktywny udział nauczyciele. Jest to godne upamiętnienia. W opracowaniu swoim wspomnę tylko niektórych pracowników oświaty, którzy odegrali szczególną rolę w rozwoju i reformowaniu szkolnictwa w Polsce. Ich myśli, opracowania naukowe przyczyniły się nie tylko do organizacji i rozwoju oświaty i szkolnictwa średniego, ale do upowszechnienia szkolnictwa podstawowego. Oni wszyscy zbudowali zręby dzisiejszej szkoły. Do nich między innymi należą następujący profesorowie i ich opracowania: — prof. Stanisław Dobosiewicz i jego opracowanie pt. "Reforma szkoły podstawowej", opublikowana w PWN w 1971 r. - p r o f . Marian Falski i jego "Fragmenty prac z zakresu oświaty 1945-1972", opublikowana przez PAN, 1973 r. - prof. Władysław Ozga i jego praca pt. "Organizacja szkolnictwa w Polsce", opublikowana w PZWS, 1960 r. 246 1997/98 ZESZYT 4 - prof. Mieczysław Pęcherski i jego praca pt. "Szkoła ogólnokształcąca w Polsce Ludowej", opublikowane przez PWN, 1970 r. - prof. Mieczysław Pęcherski i Maciej Świętek i ich praca pt. "Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1969", PWN, 1971 r. -prof. Mieczysław Pęcherski i jego praca pt. "Problemy i perspektywy rozwoju szkolnictwa w Polsce Ludowej", PWN, 1973r. - prof. Wacław Tułodziecki i jego praca pt. "Założenia reformy szkoły podstawowej", opublikowana w 1965 r. Biorąc pod uwagę zamieszczone przeze mnie stwierdzenia podkreślające rolę oświaty szkolnictwa w Polsce, po zapoznaniu się z wybraną literaturą oraz znaną mi sytuacją szkolnictwa podstawowego w powiecie mińskomazowieckim, podjąłem się opracowania pt. "Dzieje oświaty i szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1945-1975". Głównym celem opracowania jest to, aby przy wykorzystaniu materiałów źródłowych i w miarę moich możliwości autorskich potwierdziła się słuszność podjętego tematu. Żywię także nadzieję, że opracowanie to spełni moje zamierzenia i będzie próbą przedstawienia dziejów szkolnictwa w znanym mi powiecie i określonym czasie. Ważnym uzasadnieniem i motywem podjęcia przeze mnie tego opracowania jest to, że: - urodziłem się w powiecie Mińsk Mazowiecki i tam mieszkałem wraz z rodziną do 1977 roku (obecnie jestem mieszkańcem Wesołej), - w styczniu 1948 roku rozpocząłem pracę jako nauczyciel w Szkole Podstawowej w Zamieniu, skąd na własną prośbę zostałem przeniesiony do pracy w Szkole Podstawowej w Hucie Mińskiej, - od 1953 do 1972 roku pracowałem w nadzorze pedagogicznym w Wydziale Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim, gdzie pełniłem różne stanowiska od podinspektora szkolnego do inspektora szkolnego włącznie, - w latach 1972-1975 (do czasu likwidacji woj. warszawskiego) byłem pracownikiem pedagogicznym Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego, - w 1974 roku ukończyłem 5-letnie zaoczne studia na Wydziale Psychologii i Pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego i uzyskałem tytuł magistra pedagogiki, - w latach 1975-1983 pracowałem na stanowisku inspektora Oświaty i Wychowania w Sulejówku, - w 1983 roku po 35 latach pracy w oświacie przeszedłem na emeryturę i podjąłem w niepełnym wymiarze godzin pracę pedagoga w Poradni Wychowawczo-Zawodowej w Sulejówku, gdzie pracowałem do 31 sierpnie 1991 roku. Członkiem Związku Nauczycielstwa Polskiego jestem od 1948 roku, a w szkolnictwie i administracji oświatowej pracowałem łącznie 43 lata. W latach 1988-1996 pełniłem społecznie z wyboru funkcję Przewodniczącego Koła Sienniczan przy Zarządzie Głównym ZNP w Warszawie. W czerwcu 1996 r. odbył się XII Zjazd Koła, w wyborach przyjąłem tylko funkcję członka Prezydium Zarządu Koła. Zjazd ten poświęcony był 130-letniej działalności siennickiej szkoły. Uczestniczyli w nim absolwenci-wychowankowie Seminarium Nauczycielskiego i Liceum Pedagogicznego oraz Studium Nauczycielskiego w Siennicy, którzy na zawsze pozostają uczuciowo związani ze swoją Uczelnią. Działalność Koła Sienniczan i organizowane zjazdy są przykładem międzypokoleniowej więzi łączącej ze sobą absolwentów różnych roczników siennickich szkół z istniejącymi szkołami podstawowymi w powiecie mińskomazowieckim. Wspólnym dorobkiem dyrekcji szkoły i zrzeszonych w kole Sienniczan jest Izba Pamiątek muzeum szkolne. Mieści się ono w kilku pomieszczeniach internatu. Zgromadzone w nim tysiące ciekawych eksponatów dotyczą historii szkół siennickich oraz szkół podstawowych działających w powiecie mińskim. Ciekawą i popularną formą działalności Koła jest opracowywanie różnych publikacji, jak np. "W służbie wsi i kraju" oraz biuletynów zjazdowych. Wydawnictwa te upamiętniają dzieje siennickich szkół pedagogicznych oraz pracę zawodową i losy ich wychowanków. Uczelnię ukończyło ponad 3,5 tys. absolwentów. ZESZYT 4 1997/98 247 Szczegółową informację dotyczącą mojej osoby, łącznie z pracą zawodową i swoją edukacją oraz najważniejszych dziejów siennickich szkół i ich wychowanków przedstawiłem w tym celu, aby podkreślić moje zainteresowanie problematyką oświaty i szkolnictwa. Wieloletnia praca w administracji szkolnej stanowi główną motywację podjęcia przeze mnie tego opracowania. Myśl i projekt tego opracowania powstały i dojrzewały u mnie od dłuższego czasu. Zdawałem bowiem sobie sprawę, że jest to bardzo trudne i pracochłonne zadanie. Dążeniem moim było jednak, aby przedsięwzięcie to zrealizować. Mam nadzieję, że praca ta przypomni i spopularyzuje omawianą problematykę wśród nauczycieli i zainteresowanych szkolnictwem mieszkańców b. powiatu - Mińska Mazowieckiego. Motywem tej decyzji jest także wzrastające zainteresowanie społeczeństwa aktualną sytuacją w oświacie w naszym kraju. Opracowanie to nie daje żadnych rozwiązań, ale pobudza do rozważań i refleksji. Praca ta wymagała zgromadzenia niezbędnych materiałów źródłowych oraz czasu i przemyśleń, aby spełniła nie tylko moje zamierzenia, ale wywołała zainteresowanie wśród innych. Cennymi materiałami, które stanowią źródło mojego opracowania są: -dzieła wybitnych pedagogów i pracowników naukowych znajdujące się w różnych opracowaniach i publikacjach wydawniczych, - moja praca magisterska pt. "Organizacja szkolnictwa podstawowego na terenie powiatu Mińsk Mazowiecki w latach 1961-1970", napisana pod kierunkiem prof. Mieczysława Pęcherskiego, wybitnego pedagoga i pracownika naukowego Uniwerystetu Warszawskiego, - wybrane materiały źródłowe zawarte w pracy magisterskiej pt. "Zagadnienia sieci szkolnej w powiecie Mińsk Mazowiecki", napisanej przez długoletniego nauczyciela i pracownika administracji szkolnej p. Mariana Ślusarczyka, pod kierunkiem prof. Tadeusza Kotarbińskiego, wybitnego pracownika naukowego Uniwersytetu Warszawskiego (autorzy powyższych prac korzystali i zamieścili w swoich pracach materiały źródłowe znajdujące się w Wydziale Oświaty i Kultury w Mińsku Maz.), - informacje źródłowe znajdujące się w biurze Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w Mińsku Mazowieckim, - ankieta opracowana przez dyrekcję szkół podstawowych z "Rejonu" Mińsk Mazowiecki, - inne dokumenty i opracowania znajdujące się w moim posiadaniu związane z moją pracą w Wydziale Oświaty i Kultury w Mińsku Maz. Wszechstronna analiza zebranych materiałów pozwoliła mi na ostateczne zaplanowanie tego opracowania, które uwzględnia kolejne etapy organizacji i działalności szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1945-1975. W opracowaniu zamieściłem mapę powiatu Mińsk Mazowiecki, uwzględniającą stopień organizacyjny i rozmieszczenie szkół podstawowych w wyodrębnionych obwodach szkolnych. Ma to na celu przybliżenie obrazu tego szkolnictwa, a przede wszystkim umożliwienie dokonania spostrzeżeń i odpowiednich wniosków dotyczących problemu organizacji i sieci szkół podstawowych jakie występowały w omawianym okresie. Podsumowując wstępną prezentację problemtyki mojego artykułu chciałbym wyrazić pragnienie, aby: - materiały zawarte w tym opracowaniu stanowiły bodziec nie tylko do refleksji, ale stały się podstawą dyskusji wśród zespołów nauczycielskich i pracowników oświaty oraz działaczy Związku Nauczycielstwa Polskiego, - opracowanie to służyło jako impuls dla innych osób interesujących się problematyką oświaty i wychowania oraz szkolnictwem do podjęcia nowych opracowań dotyczących tych zagadnień w kolejnych latach w "Rejonie" lub powstałym powtórnie powiecie Mińsk Mazowiecki, -wypracowane główne myśli, dezyderaty i wnioski mogły znaleźć zainteresowanie i uznanie wśród twórców nowego programu reformy szkolnictwa w Polsce. W zakończeniu swoich rozważań dotyczących powstania tego opracowania, wyrażam serdeczne podziękowanie wszystkim tym, którzy pomogli mi zrealizować podjęte zadanie. Szczególne 248 1997/98 ZESZYT4 słowa podziękowania kieruję do pana Mariana Ślusarczyka za udostępnienie wielu ciekawych informacji zawartych w jego pracy magisterskiej, do dyrektorów szkół podstawowych i działaczy Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz do pracowników Oddziału Kutarorium Oświaty w Siedlcach z siedzibą w Mińsku Mazowieckim - za pomoc w realizowaniu mojego zamierzenia. Wierzę, że prezentowany przeze mnie temat znajdzie zainteresowanie wśród wydawców, którzy wniosą także poważny wkład w upamiętnienie dziejów szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki. Autor ZESZYT 4 1997/98 249 Rozdział I. Kierunki i główne zasady polityki oświaty w Polsce po 1945 roku oraz szkolnictwo podstawowe w powiecie Mińsk Mazowiecki. Rok 1945 w dziejach historii świata zapisał się upragnionym przez ludzkość zakończeniem okrutnej drugiej wojny światowej. Wydarzenie to i powstała sytuacja przyniosły oczekiwany pokój w świecie i zapoczątkowały nowy etap w życiu narodów i państw. Wydarzenia te odegrały b. ważną rolę w polityce międzynarodowej i kształtowaniu warunków polityczno-społecznych, ekonomicznogospodarczych i kulturalno-oświatowych na całym świecie, a także w Polsce. Proces zmian i rekonstrukcji naszego bytu państwowego został oparty na założeniach Manifestu Lipcowego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Program w nim zawarty wynosił sprawy oświaty i szkolnictwa oraz kultury na jedno z czołowych miejsc, precyzując założenia i zasady polityki w tych dziedzinach. Główną zasadą polityki oświatowej w Polsce od 1945 roku było zapewnienie możliwości ukończenia pełnej szkoły podstawowej ogółowi dzieci w mieście i na wsi. Kształtując zręby nowego systemu oświatowego, zniesiono zasadę klas jednorocznych. Fakty te pozwoliły na dalszą reorganizację szkolnictwa podstawowego, ponieważ organizacja ta była ważnym elementem polityki oświatowej. Wytyczne organizacji publicznych szkół powszechnych w roku szkolnym 1944/45 określały, jako pierwszy akt po wojnie, zasady na jakich należało tworzyć sieć i organizację tych szkół. Uczniowie po ukończeniu klasy IV lub V szkoły niżej zorganizowanej o 1 lub 2 nauczycielach mieli obowiązek pobierania nauki w pobliskiej szkole pełnej 7-klasowej, jako szkole zbiorczej dla szkół niepełnych. Warunkiem koniecznym do przestrzegania była odległość do szkoły zbiorczej, do której droga dziecka nie mogła przekraczać 4 km. Jeśli była dłuższa, nakładano na miejscowe władze obowiązek dowożenia dzieci. Wspomniane "Wytyczne" są bardzo ważnym dokumentem, otwierającym drogę do przebudowy szkolnictwa w Polsce. Kierownictwo resortu oświaty jako naczelny postulat pracy organizacyjnej w szkole powszechnej stanowiło: "wyrównanie strat i braków spowodowanych warunkami okupacyjnymi oraz złagodzenie skutków wadliwego systemu przedwojennego". 1 W województwie warszawskim dla "wyzwolonych" w 1944 roku 10 powiatów prawobrzeżnych, utworzono delegaturę Kuratorium Okręgu Szkolnego w Mińsku Mazowieckim. Mimo tego sytuacja szkolnictwa podstawowego w powiecie tym była ciężka, obrazuje to tabela nr 1. Tabela nr 1 Stan organizacyjny szkół podstawowych w powiecie mińskomazowieckim w latach 1944-47. Lata Ogólna szkolne ilość szkół Szkoły o nauczaniu 1 2 3 4 Liczba Liczba vJiespełnia dzieci jczniów jących cibowiązku szkolnego Liczba nauczycieli Ogółem Liczba absolwe ntów 1944/45 79 30 16 10 23 15.254 13.837 1.417 274 27 372 1945/46 90 27 22 14 27 15.133 14.122 1.101 325 82 390 1946/47 91 28 22 14 27 15.681 14.834 827 337 85 462 1947/48 95 29 22 14 30 15.958 15.324 634 355 104 1138 Źródło: dane liczbowe z Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim, opracowanie własne. 1 M Pęcherski. M. Świątek "Organizacja oświaty w Polsce w lalach 1917-1969". Warszawa 1971. P W N . s. 214. 250 1 997/98 ZESZYT 4 Dane liczbowe w powyższej tabeli potwierdzają ogromne trudności w latach 1944-47 w uruchamianiu i organizacji szkół podstawowych. Szczególnie niekorzystnym zjawiskiem były trudności w obsadzie kadrowej i niespełnianie obowiązku szkolnego przez dzieci podlegających temu obowiązkowi. Stan ten spowodowany był długotrwałą okupacją oraz ciężkimi warunkami życiowymi wielu, biednych rodzin polskich. Poważnym krokiem naprzód w dziedzinie realizacji reformy szkolnej w kraju byt rok szkolny 1947/48. Właściwym forum, na którym starły się różne stanowiska w sprawie założeń ustrojowoorganizacyjnych i ideowo-wychowawczych nowego systemu szkolnego był Ogólnopolski Zjazd Oświatowy, który odbył się w Łodzi w dniach 18-22 czerwca 1945 roku. Sytuacja w szkolnictwie podstawowym w każdym roku ulegała zmianom, czego dowodem były instrukcje Ministerstwa Oświaty określające warunki organizacji szkół podstawowych, a mianowicie: "Szkoły wyżej zorganizowane o czterech i większej liczbie nauczycieli realizują siedem, względnie tam, gdzie na to pozwolą warunki lokalne i obsada sił nauczycielskich, osiem klas przyramowych. Orzeczenie o utworzeniu klasy ósmej w danej szkole wydaje Kurator Okręgu Szkolnego na umotywowany wniosek Inspektora Szkolnego" 2 W roku szkolnym 1948/49 wprowadzono nowy ustrój szkolny. Podstawą organizacyjną i programową tego systemu miała być obowiązkowa szkoła 7-klasowa. Poczynając od roku szkolnego 1948/49 wprowadzono następującą organizację i nomenklaturę szkół ogólnokształcących: 1. szkoła ogólnokształcąca - stopień podstawowy i licealny (kl. I-IX), 2. szkoła ogólnokształcąca - stopień licealny (kl. VI11-XI), 3. szkoła ogólnokształcąca - stopień podstawowy, realizująca przy 1 nauczycielu 4 klasy programowe, przy 2 nauczycielach - najwyżej 6 klas programowych, przy 3 i więcej nauczycielach - 7 klas programowych 3 Przeprowadzenie reformy organizacyjnej w roku szkolnym 1948/49 przyczyniło się do szybkiego rozwoju szkolnictwa podstawowego. Od tego czasu wzrasta liczba uczniów w szkołach, następuje uzupełnienie braków kadrowych i w coraz większym stopniu upowszechnienie szkoły podstawowej. Do roku 1960 szkoły podstawowe osiągnęły wysoki stopień organizacyjny, który pozwolił im na coraz lepsze wypełnianie przez szkołę nałożonej na nią funkcji. Ocenę organizacji szkolnictwa do 1960 roku przedstawił Wł. Ozga w sposób następujący: "Dziś w perspektywie czasu, po zetknięciu się oko w oko z trudnościami kadrowymi, jakie przeżywało szkolnictwo polskie w latach 1945-1960, po uwzględnieniu trudności w zakresie budownictwa szkolnego, nie nadążającego za rozwojem szkół, po wzięciu pod uwagę sytuacji, w jakiej znalazł się zawód nauczycielski trzeba stwierdzić, że decyzja nawrotu do szkoły 7-klasowej była słuszna"... ... "Próba upowszechnienia w ciężkich warunkach powojennych szkoły 8-letniej (-klasowej) doprowadziłaby do pogłębienia trudności, z jakimi borykało się szkolnictwo polskie w okresie ostatniego dziesięciolecia"... ..."Słuszniejszy okazał się kierunek uwzględniający konieczność zabezpieczenia warunków do pełnej realizacji powszechności i upowszechnienia szkoły 7-klasowej". 4 Sytuację szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki w 1960 roku charakteryzują dane liczbowe zamieszczone w tabeli 2,3, i 4 oraz próba oceny podstawowych czynników mających decydujący wpływ na jakość tego szkolnictwa. Do nich zaliczam: a) stopień upowszechnienia szkół 7-klasowych, b) warunki lokalne, c) kadrę nauczycielską. 2 3 4 Dz. Urz. Min. Orz. Nr 10 z 19471. poz 252 M. Pęcherski. M. Świątek "Organizacja oświaty w Polsce w lalach 1917-1969". Warszawa 1971, P W N . str.70 Wl. Ozga: "Organizacja szkolnictwa w Polsce". Warszawa 1980. PZWS. str. 126 ZESZYT 4 1997/98 251 Tabela nr 2 Stopień organizacyjny szkół podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki w roku szkolnym 1960/61. Szkoły wg liczby nauczycieli Ilość szkół Liczba uczniów Najwyższa klasa w szkole Liczba nauczycieli Ilość oddziałów Ilość izb lekcyjnych szkoły o 1 naucz. 9 317 IV 9 18 10 szkoły o 2 naucz. 11 659 V 22 33 22 szkoły o 3 naucz. 2 225 VI 6 8 7 szkoły o 3 naucz. 2 142 VII 6 8 6 szkoły o 4 naucz. 31 3861 VII 124 217 127 szkoły o 5 naucz. 13 2429 VII 65 91 56 szkoły o 6 naucz. 4 966 VII 25 28 23 szkoły o 7 naucz. 16 7852 VII 215 223 146 ogółem 88 16451 . 472 626 397 Źródło: dane liczbowe z Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opracowanie własne. Z powyższej tabeli wynika, że szkoły siedmioklasowe stanowiły 75% ogólnej liczby szkół w powiecie, w stosunku do 73,8% w województwie warszawskim i 69,5% w Polsce. Procentowy stosunek szkół pełnych do niżej zorganizowanych, niepełnych nie daje faktycznego obrazu. Właściwiej przedstawia proces korzystnych zmian liczba uczniów w szkołach pełnych. Do szkół pełnych w roku szkolnym 1960/61 w powiecie mińskim uczęszczało 15.250 uczniów na ogólną liczbę 16.451, co stanowi 92%. Do szkół niepełnych o 1, 2 i 3 nauczycielach z kl. I-VI uczęszczało jeszcze 8% ogółu uczniów. Stan ten pogarsza fakt, że wśród szkół realizujących pełny program nauczania 7-klasowej szkoły podstawowej aż 33 były to jeszcze o 3 i 4 nauczycielach, co stanowi prawie 39% ogólnej liczby szkół siedmioklasowych. Dwie szkoły o 3 nauczycielach z liczbą 142 uczniów były siedmioklasowe (jedna z nich to szkoła w Łaziskach z liczbą 72 uczniów, gruga to szkoła w Toporze). Kolejnym czynnikiem mającym znaczący wpływ na jakość szkolnictwa podstawowego były ich warunki lokalowe. Wielkie potrzeby lokalowe szkolnictwa w powiecie Mińsk Mazowiecki zaspokojone zostały w 19 punktach przez zorganizowanie szkół w dworkach i pałacach, z których usunięto właścicieli. Poza tym dla najbardziej potrzebujących ośmiu szkół zostały zbudowane pomieszczenia w poniemieckich barakach, które ludność z tych obwodów szkolnych zwiozła i zestawiła z ogromnym zapałem. W pozostałych miejscowościach wynajmowano izby w domach wiejskich oraz poprzez remonty kapitalne i odbudowę zniszczonych pomieszczeń szkolnych jak: w Lipinach i Grodzisku doprowadzano do użytkowania odpowiednią ilość pomieszczeń do nauki. Bardzo poważne sukcesy po wojnie w powiecie Mińsk Mazowiecki miało budownictwo szkolne. W okresie do 1960 roku wybudowano 28 budynków szkolnych z liczbą 178 izb lekcyjnych. W ten sposób ilość izb lekcyjnych w 1960 roku wynosiła 397, w tym w budynkach wynajętych 44. Występowały nadal poważne trudności w pracowniach i gabinetach przedmiotowych. Stan ten powodował w szkołach określone trudności w realizacji zadań dydaktycznych i wychowawczych. Poważne braki wystąpiły również w zakresie sal gimnastycznych, bloków żywieniowych, świetlic, pomieszczeń kancelaryjnych, szatni itp. Sytuacja ta powodowała duże obciążenie przypadające na 1 oddział, 1 izbę lekcyjną i 1 nauczyciela. Stan ten obrazuje tabela nr 3. 252 1997/98 ZESZYT4 Tabela nr 3 Obciążenie uczniów na oddziały i nauczycieli. Uczniowie na 1 oddział Uczniowie na 1 izbę Uczniowie na 1 nauczyciela Zmianowość Powiat Mińsk Mazowiecki 26,3 41,4 35,0 1,32 Polska 26,0 40,0 32,6 1,58 Źródo: Sprawozdanie statystyczne Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim, opracowanie własne. Duże zróżnicowanie w obciążeniu uczniów występuje pomiędzy szkołami miejskimi i wiejskimi, z niekorzyścią dla szkół miejskich. Korzystne wskaźniki obciążenia na 1 izbę w szkołach wiejskich wypływają z liczby izb lekcyjnych w ogóle, łącznie z pomieszczeniami wynajętymi w mieszkalnych budynkach prywatnych, bądź też przydzielonych szkołom lokali zastępczych. Izby te zarówno pod względem powierzchni użytkowej, sztuki budowlanej jak również urządzeń higieniczno-sanitarnych oraz estetyki nie odpowiadały wymogom szkolnym. Mimo tych ujemnych ocen problem obciążenia wykazuje słuszną i konsekwentną poprawę, co świadczy o trosce Państwa o ciągły rozwój budownictwa i szkolnictwa w naszym kraju. Bardzo ważnym czynnikiem mającym duży wpływ na zaspokojenie ilościowych zadań szkolnictwa podstawowego miała kadra nauczycielska. Pod względem ilościowym kadra nauczycielska wzrastała i była w 1960 roku wystarczająca. Trudno jednak mówić o wartości tych nauczycieli pod względem jakościowym. Sytuację tę przedstawia poniższa tabela nr 4 - Nauczyciele szkół podstawowych wg wykształcenia i stażu pracy w powiecie Mińsk Mazowiecki w 1960 roku. Stopień wg stażu pracy wg wykształcenia Naucz. średnie bez śr. do 3 lat od 3 - 9 od 9-15 Od 15- powylat 25 lat żej 25 peda-g pedalat lat ogiczne gog. organizac. ogółem wyższe SN szkoły - 1 2 5 1 2 2 8 6 4 8 10 1 1 7 5 6 - 6 114 4 4 10 51 49 10 10 53 2 2 7 11 23 22 1 5 18 1 3 5 7 6 4 215 5 18 189 3 7 97 64 26 21 Razem 472 7 39 413 13 19 128 146 119 60 Miasto 98 5 15 78 3 19 31 24 21 Wieś 37 2 24 335 16 109 115 95 39 szk. o 1 naucz. 9 - - 9 szk. o 2 naucz. 22 - - 20 szk. o 3 naucz. 12 1 - szk. o 4 naucz. 124 - szk. o 5 naucz. 65 - szk. o 6 naucz. 25 szk. o 7 naucz. ZESZYT 4 13 1997/98 253 Oceniając kadrę nauczycielską w roku 1960 trzeba stwierdzić, że jej wykształcenie pozostawiało wiele do życzenia. Najwięcej było nauczycieli ze średnim wykształceniem pedagogicznym (87,7% ogólnej liczby). Nauczyciele z wykształceniem więcej niż średnim pedagogicznym stanowili tylko 9,55%. Odrębny problem, to nauczyciele niewykwalifikowani, bez średniego wykształcenia pedagogicznego (było ich 13 osób), ale było to wykształcenie niskie. Jeśli chodzi o staż pracy pedagogicznej nauczycieli, to największą grupę stanowili nauczyciele o stażu od 3-15 lat, tj. 49% ogólnej liczby zatrudnionych nauczycieli. Rozmieszczenie w poszczególnych szkołach było na ogół prawidłowe. W okresie do 1960 roku występował w każdym roku szkolnym duży ruch służbowy, powodując zmianę miejsca pracy nauczycieli, szczególnie na wsi. Zjawisko to należy uznać za niekorzystne. W końcowej części tego rozdziału postanowiłem podkreślić udział absolwentów Seminarium Nauczycielskiego w Siennicy, tzw. "Sienniczan" w uruchomieniu i działaniu szkół podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki. Podczas okupacji byli oni zawsze tam, gdzie trzeba było walczyć o polskość i wyzwolenie narodowe. Z takimi to tradycjami i z takim dorobkiem, zdziesiątkowani Sienniczanie podjęli trud odbudowy szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki i w innych regionach kraju. Podejmowali oni odpowiedzialną pracę organizatorską jako zwykli nauczyciele lub dyrektorzy szkół, a także pracownicy nadzoru pedagogicznego w Wydziale Oświaty, Kuratorium i Ministerstwa Oświaty. Byli oni bardzo dobrze przygotowani do pełnienia powierzonych im zadań jako specjaliści wybranych przedmiotów nauczania oraz organizatorzy odrodzonego szkolnictwa. Obok "seminarzystów" poważną grupę wśród nauczycieli stanowili pierwsi absolwenci Liceum Pedagogicznego w Siennicy, którzy podobnie jak ich starsi koledzy tej "Uczelni" w znacznym stopniu przyczynili się do rozwoju i umocnienia szkół podstawowych w powiecie mińskomazowieckim. Początki ich pracy były trudne, bowiem wynagrodzenie za pracę było niskie. Występowały także poważne trudności w sytuacji mieszkaniowej tych nauczycieli. W tej sytuacji dużą pomoc okazywały komitety rodzicielskie oraz sami rodzice. Pomimo tych trudności działalność szkolnictwa podstawowego w tym okresie należy uznać za pozytywną. Stan ten dzięki skutecznym działaniom administracji szkolnej, dyrektorom szkół i nauczycieli pozwolił w kolejnych latach na stopniowe usuwanie różnych braków oraz dalszą poprawę warunków pracy szkół. Znaczący udział w tych dziedzinach odegrało społeczeństwo świadcząc odpowiednie usługi na rzecz szkół i uczącej się młodzieży. W końcowej części tego rozdziału postanowiłem wspomnieć o bardzo ważnym problemie oświatowym jakim było zjawisko analfabetyzmu. Podstawowym dokumentem wyznaczającym zadania dla władz administracyjnych i oświatowych w tej samej sprawie była Ustawa Sejmowa z 7 kwietnia 1949 roku. Zapoczątkowała ona zorganizowaną, masową walkę z analfabetyzmem. Podjęta praca w tym zakresie przybrała w kraju różne formy i przy zaangażowaniu wielu sił i środków analfabetyzm stał się możliwy do przezwyciężenia, (pełniłem wówczas stanowisko podinspektora szkolnego do walki z analfabetyzmem w Wydziale Oświaty w Mińsku Mazowieckim). Duże zasługi w tej "akcji" miał p. Tadeusz Garliński - podinspektor szkolny, który służył mi nie tylko radą, ale także aktywnie uczestniczył w działalności Powiatowej Komisji do Walki z Analfabetyzmem. Dzięki p. T. Garlińskiemu szerokie działania podjęte zostały także w organizowaniu kształcenia dorosłych, którzy pragnęli ukończyć szkołę podstawową. W tym celu w dziennych szkołach podstawowych organizowane były kursy dokształcające lub szkoły wieczorowe dla pracujących. Absolwenci tego rodzaju kształcenia mieli możliwość podejmowania nauki w systemie zaocznym nawet w szkołach średnich ogólnokształcących i zawodowych. W ten sposób zdobywali oni odpowiednie zawody i przygotowywanie do pracy. Działania te i ich wyniki należy uznać za bardzo ważne i godne upamiętnienia w całokształcie dziejów oświaty i szkolnictwa w powiecie mińskim. Przykładem tego jest działalność Szkoły Podstawowej dla Pracujących w Mińsku Mazowieckim. 254 1997/98 ZESZYT 4 Rozdział II Założenia reformy szkolnictwa podstawowego a jej realizacja w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1961-1970. Reforma szkoły podstawowej przeprowadzona po 1945 roku stworzyła podwaliny pod budowę nowego systemu w Polsce. Ze względu na ścisłą więź oświaty i wychowania z rozwojem kraju zaistniała potrzeba poszukiwania modelu szkoły odpowiadającej wymaganiom społeczno-ekonomicznym w latach 1961-1970. Podstawą prawną do przebudowy szkolnictwa była "Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania" uchwalona przez Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 15 lipca 1961 r. W rozdziale I Ustawy pt.: "Postanowienia ogólne art. 1" sprecyzowane zostały główne cele i zadania oraz charakter szkolnictwa w Polsce w sposób następujący: "Nauczanie i wychowanie w szkołach i innych placówkach oświatowo-wychowawczych ma na celu wszechstronny rozwój uczniów i wychowanie ich na światłych i twórczych obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej". 1 W dalszej części Ustawy wart. 6 postanowiono, że: "szkoła podstawowa jest organizacyjną i programową podstawą całego systemu kształcenia i wychowania"... "Przedłużenie nauki w szkole podstawowej do lat ośmiu ma na celu lepsze przygotowanie uczniów do dalszego kształcenia się i zdobywania kwalifikacji zawodowych". 2 Główny sens reformy szkolnej polegał nie tylko na przedłużeniu obowiązku szkolnego o jeden rok i zwiększenia ilości klas do ośmiu w odniesieniu do szkół podstawowych, lecz także na nałożeniu na szkołę obowiązku lepszego niż dotychczas przygotowania młodzieży do życia w nowoczesnych warunkach i aktywnej działalności społecznej. Reforma dotyczyła więc treści nauczania i wychowania oraz metod wyrabiających samodzielność i aktywność wychowanka. Wprowadzenie reformy szkolnej w życie wymagało wielkich przedsięwzięć programowych i organizatorskich oraz nakładów finansowych na stworzenie: - odpowiedniej sieci i organizacji szkół, - odpowiedniej bazy materialnej dla szkół 8-klasowych, - zapewnienia wykwalifikowanych kadr nauczycielskich, - wydania nowych programów nauczania i podręczników szkolnych. Z tych względów nie można było w ciągu jednego roku wprowadzić klasy ósmej. Od roku szkolnego 1961/62 stopniowo wykonywane były zadania mające na celu utworzenie 8-klasowej szkoły podstawowej. W strukturze nowej 8-klasowej szkoły podstawowej przewidziano dwa szczeble: 1) - klasy l-IV, 2 ) - k l a s y V-VIII. Aby umożliwić każdemu dziecku wykonanie obowiązku szkolnego i zdobycie podstawowego wykształcenia, ustawa określiła, że: "organizacja sieci szkolnej powinna uwzględniać odrębność warunków terenowych i komunikacyjnych w poszczególnych rejonach kraju" 3 Zgodnie z art. 38 ustawy kierowanie szkołami podstawowymi, zapewnienie bazy materialnej i warunków pracy dla nauczania leżało w zakresie uprawnień i obowiązków rad narodowych. Organem zaś wykonawczym były do r. 1975 ich prezydia, które kierowały działalnością placówek oświatowo-wychowawczych za pośrednictwem organów administracjii szkolnej, jakimi były: na szczeblu wojewódzkim - kuratorium okręgu szkolnego, na szczeblu powiatu - wydział oświaty i kultury. Program przebudowy szkolnictwa podstawowego na terenie województwa warszawskiego, a w tym i w powiecie Mińsk Mazowiecki i dostosowanie go do zadań wynikających z Ustawy z 15 lipca 1961 roku określony zosta! w uchwale Wojewódzkiej Rady Narodowej Nr 7/30/61 z dnia 28 grudnia 1961 roku. Zadania jakie stanęły przed władzami oświatowymi i przed ogółem nauczycieli, były "Ustawa o rozwoju oświalyy i wychowania w Polsce Ludowej". Dz. Ustaw Nr 32 z 196) r. poz.160. Ustawa z 15 lipca 1961 r. "O rozwoju systemu oświaty i wychowania", str. 2. ZESZYT 4 1997/98 255 wyjątkowo trudne. Należało dokonać korekty dotychczasowej sieci szkolnej, nie zawsze odpowia dającej potrzebom terenu. Zachodziła konieczność wybudowania nowych, dodatkowych izb lekcyjnych pracowni i innych pomieszczeń szkolnych, a także mieszkań dla nauczycieli. Konieczne było przygotowanie nauczycieli do pracy w 8-klasowych szkołach podstawowych drogą dokształcania zaocznego. Wśród głównych zadań administracji szkolnej w tym okresie było opracowanie racjonalnej sieci szkolnej. Zadanie to okazało się sprawą trudną i złożoną. Musiało być ono poprzedzone gruntowną i szczegółową analizą czynników charakterystycznych dla danego środowiska. Wśród czynników kształtujących sieć szkolną brano pod uwagę: warunki terenowe, gęstość zaludnienia, sieć komunikacyjną, strukturę organizacyjną szkół, obowiązujące normy określające minimalną liczbę uczniów w szkole. Zatwierdzona przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Mińsku Mazowieckim uchwałą Nr XVI/36/62 z dnia 21 marca 1962 roku sieć szkolna dla 8-klasowych szkół podstawowych w powiecie była pierwszym krokiem w kierunku zapewnienia temu szkolnictwu warunków rozwoju i lepszych wyników nauczania i wychowania. Była ona zgodna z wytycznymi Ministerstwa Oświaty z dnia 28 kwietnia 1961 roku w sprawie opracowania sieci 8-klasowych szkół podstawowych. Zgodnie z tymi wytycznymi "modelem szkoły, według którego należy kształtować organizację nauczania w zreformowanej szkole podstawowej jest szkoła pełna, wysoko zorganizowana i siedmiu i więcej nauczycielach i co najmniej 200 uczniach. W myśl wytycznych Ministerstwa Oświaty szkoła zreformowana pracuje bądź jako szkoła realizująca program klas l-IV, a następnie przekazująca uczniów kończących klasę IV do szkół zbiorczych, położonych najbliżej ich miejsca zamieszkania". 4 Przy ustalaniu sieci 8-klasowych szkół pracownicy nadzoru pedagogicznego Wydziału Oświaty w Mińsku Mazowieckim włożyli wiele wysiłku. Duże zainteresowanie sprawą wykazała przy tym ludność niektórych obwodów szkolnych. We wszystkich prawie sytuacjach żądania społeczeństwa zdążały do tego, aby utworzyć szkołę 8-klasową we własnym obwodzie szkolnym. Przekonywanie o większej wartości szkół wyżej zorganizowanych, możliwie dużych, nie znajdowało uznania i akceptacji. Przykładem takich stanowisk były żądania mieszkańców wsi Oleksianka, gdzie przez długi czas czyniono starania, aby w ich miejscowości powstała pełna szkoła ośmioklasowa. Zorganizowano nawet społeczny komitet budowy szkoły i próbowano w czynie społecznym przystąpić do budowy szkoły. Podobnie komitet rodzicielski w Rudnie domagał się zorganizowania w swojej wsi ośmioklasowej szkoły podstawowej. Na zorganizowanych spotkaniach z mieszkańcami tych wsi, przedstawiciele Wydziału Oświaty wyjaśnili, że w miejscowościach tych nie mogą powstać "żądane" szkoły ośmioklasowe ze względu na brak wymaganej liczby uczniów. W wyniku tych spotkań poinformowano zebranych, że uczniowie tych szkół będą pobierać dalszą naukę w kl V-VIII w najbliższych ośmioklasowych szkołach zbiorczych. Podobne sytuacje miały miejsce w kilku innych miejscowościach. Sprawy te zostały rozwiązane ku zadowoleniu zainteresowanych stron. Zmiany dokonane przy opracowaniu sieci ośmioklasowych szkół podstawowych w sumie obejmowały: 1) odłączenie 10 wsi od dotychczasowych obwodów szkolnych i włączenie ich do sąsiednich, ponieważ długość drogi dziecka do szkoły przekraczała 3 km. 2) zmiany przydziału dwóch szkół niepełnych do nowych obwodów szkół zbiorczych. Dotyczyło to szkoły o 1 nauczycielu w Ryni i szkoły o 2 nauczycielach w Oleksiance. W obu przypadkach droga dziecka do szkół zbiorczych przekraczała 4 km, a w nowej sieci szkolnej odległości te okazały się korzystniejsze i nie przekraczały 4 km. Dokonane zmiany w sieci szkół podstawowych na terenie powiatu Mińsk Mazowiecki obrazuje tabela nr 5. 4 SI. Dobosiewicz "Reforma szkoły podstawowej". Książka i Wiedza. Warszawa, stf. 80 256 1997/98 ZESZYT 4 i Tabela nr 5 Stan organizacyjny szkół podstawowych na terenie powiatu w roku szkolnym 1960/61 oraz 1966/67 Szkoły wg liczby nauczycieli Szkoły o 1 naucz. Rok szkolny 1966/67 Rok szkolny 1960/61 liczba szkół liczba uczniów najwyższa klasa liczba naucz. liczba szkół liczba uczniów najwyższa klasa liczba naucz. 9 317 IV 9 12 348 IV 12 326 IV 18 _ _ - - - Szkoły o 2 naucz. 11 659 V 22 9 Szkoły o 3 naucz. 2 225 VI 6 . Szkoły o 3 naucz. 2 142 VII 6 . Szkołu o 4 naucz. 31 3861 VII 124 5 387 VIII 20 Szkoły o 5 naucz. 13 2429 VII 65 7 722 VIII 35 Szkoły o 6 naucz. 4 966 VII 24 27 4027 VIII 215 29 12386 471 89 18196 Szkoły o 7 naucz. 16 7852 VII Ogółem 88 16451 - VIII 161 375 621 Źródło: Sprawozdanie statystyczne Wydział Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opracowanie własne. Wykaz i rozmieszczenie szkół podstawowych według obwodów szkolnych i stopni egazminacyjnych przedstawia załączony aneks 2 i mapa powiatu Mińsk Mazowiecki. Analizując dane liczbowe z tabeli nr 5 daje się zauważyć i odnotować, że w roku szkolnym 1967/67 szkoły 8-klasowe (było ich 65) stanowiły 76,4% ogólnej liczby szkół, a szkoły o 6, 7 i więcej nauczycielach stanowiły 64%. W szkołach ośmioklasowych pobierało naukę 17.522 uczniów, tj. 96,8% ogólnej liczby. Natomiast w 22 szkołach niepełnych uczyło się tylko 674 uczniów, tj. 3,2%. Wzrost liczby uczniów w szkołach pełnych ośmioklasowych wynikał ze zmniejszenia liczby szkół 0 2 i 3 nauczycielach. Od roku szkolnego 1962/63 uczniowie klas V-tych z tych szkół byli powoli przekazywani do klas VI szkół zbiorczych, ośmioklasowych. Poza tym wzrost liczby uczniów w pełnych szkołach ośmioklasowych był wynikiem powstania klas ósmych w szkołach pełnych. Przy organizacji i rozmieszczeniu szkół ośmioklasowych oraz uwzględnieniu ówczesnych warunków, istnienie małych szkół było koniecznością. Małe i z dala od siebie leżące skupiska ludności na wsi uniemożliwiały dalszą komasacją tych szkół lub ich likwidację. Innym problemem było organizowanie zbyt blisko w stosunku do siebie położonych szkół ośmioklasowych. Sytuację taką uzasadniały dobre warunki lokalowe i ludnościowe w tych obwodach szkolnych. Miało to miejsce np. w Lalinach 1 lwowem, gdzie zorganizowane zostały odrębne dwie szkoły ośmioklasowe. Odległość między nimi wynosiła zaledwie 2-3 km. W Lalinach wybudowany został dość duży budynek szkolny. Iwowe zaś było siedzibą gromadzkiej rady narodowej, co kierowało tę miejscowość do rangi ośrodka kulturalno-oświatowego. Do najbardziej zagęszczonych w stosunku do siebie należały pełne szkoły ośmioklasowe w Mlęcinie, Rudzienku k/Dobrego i w Dobrem. We wszystkich wypadkach prób likwidacji szkół ośmioklasowych, jak np. w Czarnej, lwowem czy Mlęcinie społeczeństwo czyniło usilne starania, aby utrzymać je. W tych przypadkach postulaty ludności zostały uwzględnione. Należy jednak nadmienić, że problem tworzenia większych szkół na wsi drogą łączenia ich, powinien być rozwiązany mimo istniejących trudności. Sprawa ta znalazła uzasadnienie i potwierdzenie przy tworzeniu gminnych szkół zbiorczych. ZESZYT 4 1997/98 257 W latach 1962-1967 na terenie powiatu istniało jednak pięć szkół 8-klasowych o 4 nauczycielach jako najniżej zorganizowanych. Były to szkoły w Czarnej, Nowej Wsi, Porębach Nowych, Toporze i Transborze. Istnienie tych szkół uznano za konieczne ze względów terenowych z tym, że w następnych latach niektóre z nich (Szk. Podst. w Nowej Wsi i Szk. Podst. w Porębach) z liczbą 89 i 105 uczniów przeszły do grupy szkół o 5 nauczycielach. Pozostały więc nadal 3 szkoły 8-klasowe o 4 nauczycielach (Czarna, Topór, Transbór). W następnych latach tj. od 1970 roku struktura organizacyjna ulegała dalszej poprawie. Wpłynęło na to zjawisko wyżu demograficznego przypadającego na ten okres. Zmiany w strukturze szkół podstawowych w latach 1960/61, 1966/67 i 1969/70 pokazuje tabela 6 i 7. Tabela 6 Stopień organizacji szkół podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1961-1970. Rok szkolny Liczba szkół ogółem Szkoły o 7 i więcej nauczycielach Szkoły z liczbą nauczycieli Szkoły z kl. I-IV z I. nauczycieli razem miasto 6 5 4 3 2 1 1960/61 88 16 5 4 13 31 4 11 9 1966/67 89 29 5 27 7 5 _ 9 12 1969/70 89 28 5 28 7 5 - 9 12 Tabela nr 7 Uczniowie w szkołach podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1961, 1967,1970. uczniowie w szkołach Rok szkolny w klasach I-VII I - VIII % z klasami 1 - IV 1 -VI % Uczniowie ogółem w tym miasto % 1960/61 15 250 92,7 1 201 7,3 16 451 3912 23,8 1 966/67 17 522 96,2 674 3,8 18 196 4 842 21,6 1 969/70 12 226 96,1 699 3,5 17 925 4 850 27,0 Źródło: Sprawozdanie statystyczne Wydziału Ośiwaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opr. własne. Dane zawarte w tabeli nr 6 i 7 w sposób wyrazisty przedstawiają proces rekonstrukcji sieci szkolnej i organizację szkół podstawowych w powiecie mińsko-mazowieckim. Ma to swój wyraz w strukturze organizacyjnej tych szkół i dostępności dzieci podlegających obowiązkowi szkolnemu do pełnych szkół podstawowych 8-klasowych. Analizując poszczególne elementy tych tabel daje się zauważyć wiele korzystnych zmian. Liczba szkół podstawowych w badanym okresie wzrosła tylko o jedną na skutek zmian terytorialno-administracyjnych województwa. Do powiatu Mińsk Mazowiecki dołączona została w 1963 roku szkoła podstawowa w Kątach Borucza z powiatu Wołomin. W latach 1961-1970 zaszły poważne zmiany w strukturze organizacyjnej szkół podstawowych, co należy uznać za zjawisko naturalne, wynikające ze stanu zaludnienia i polityki oświatowej. Przybyło wprawdzie 7 szkół o 1 nauczycielu, ale zmniejszyła się o 6 liczba szkół o 2 nauczycielach. W pozostałych stopniach organizacyjnych szkół zaistniały bardzo pozytywne zmiany, szczególnie w szkołach o 6, 7 i więcej nauczycielach; pierwsze powiększyły się siedmiokrotnie, a drugie prawie dwukrotnie w stosunku do liczby szkół 7-klasowych w 1960 roku. Bardzo istotną i pozytywną stroną organizacjii szkół podstawowych w powiecie jest to, że w szkołach pełnych uczyło się 96,1 % ogólnej 258 1997/98 ZESZYT4 liczby uczniów w stosunku do 92,7% w roku szkolnym 1961/61. Zapoczątkowany i konsekwentnie realizowany proces rekonstrukcji sieci szkolnej i organizacji szkół podstawowych w powiecie mińskomazowieckim nie został wówczas zakończony. Był on bardzo złożony, a jego pozytywne dalsze rozwiązywanie zależne było między innymi od inicjatywy i odpowiedniego programu organizatorów szkolnictwa w kraju. Należy jednak podkreślić fakt, że praca wśród społeczeństwa powiatu musiała w efekcie prowadzić do rezygnacji z ambicji środowiskowych do posiadania "własnej szkółki", na rzecz dobrze pojętej troski o przygotowanie uczniów w szkole wysokozorganizowanej. Budownictwo szkolne i baza materialna szkół są nieodłącznym elementem w planowaniu sieci szkolnej i organizacji szkół podstawowych. Utworzenie ośmioklasowych szkół podstawowych uzależnione było przede wszystkim od dostarczenia odpowiednich pomieszczeń do nauki. Na pierwszy plan wysuwają się tu izby lekcyjne obok pracowni i innych pomieszczeń. Profesor Mieczysław Pęcherski wypowiadając się na temat "Warunków materialnych reformy szkoły podstawowej" stwierdził: "Zadaniem o wiele trudniejszym niż zapewnienie nauczycieli dla potrzeb reformy szkolnej było zabezpieczenie bazy materialnej, koniecznej, jeśli reforma miała stać się pełną reformą procesu nauczania i wychowania, jego udoskonalenie i modernizacja zgodnie z wymogami nowoczesnej pedagogiki. Ten element przygotowania reformy wymagał znacznie większych nakładów finansowych i tempa budownictwa szkolnego, niż to miało miejsce w dziesięcioleciu poprzedzającym reformę". 5 W 1960 roku na terenie powiatu mińskiego było 88 budynków szkolnych - z tego tylko 28 odpowiadało warunkom pracy szkoły (5 wybudowanych przed 1939 rokiem i 23 po 1945 roku). Reszta, tj. 60 szkół mieściło się w budynkach drewnianych własnych i wynajętych. W tej grupie znajdowało się 8 baraków oraz 5 budynków - pałaców po właścicielach ziemskich. Z powyższego wynika, że sytuacja lokalowa szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki była niekorzystna i wymagała w obliczu reformy szybkiej poprawy. Władze powiatowe administracyjne i oświatowe, zdając sobie sprawę z rozmiarów potrzeb, przyjęły dynamiczny plan budownictwa szkolnego. Potrzebom tego budownictwa towarzyszyło bardzo duże zainteresowanie społeczeństwa oraz konkretna pomoc wyrażająca się w gromadzeniu środków finansowych na koncie Powiatowego Społecznego Komitetu Budowy Szkół w Mińsku Mazowieckim. Komitet ten działał od 1 stycznia 1960 roku do 31 grudnia 1972 r. W tym okresie na końcie tym zgromadzono 40.353 tys. zł., wykonując plan zbiórki w 114,7%. Wpłaty od młodzieży szkolnej wyniosły 3.050.417 zł. 6 Z zebranej kwoty na budowę 7 szkół "Pomników 1000-lecia" wykorzystano ponad 19 milionów złotych. Pozostałą sumę w wysokości ponad 20 milionów złotych wykorzystano na rozbudowę, remonty kapitalne budynków szkolnych i budownictwo mieszkaniowe dla nauczycieli. W analizowanym okresie wzrosły także kwoty na inwestycje szkolne znajdujące się w budżecie powiatowym oświaty. Wyrazem tego było wybudowanie w latach 1960-1970 z budżetu państwa 23 szkół, których koszt wyniósł 68.620 tys. złotych.7 Systematyczne oddawanie do użytku nowych budynków szkolnych pozwalało na eliminowanie iżb wynajętych, likwidację baraków, a także na poprawę stanu pracowni w szkołach 8-klasowych. Pewnym niedociągnięciem w realizacji inwestycji szkolnych tego okresu było rozdrobnienie nakładów finansowych na małe obiekty szkolne z pominięciem większych szkół znajdujących się w trudnych warunkach lokalowych. Przykładem tego było nieuwzględnienie koniecznej budowy nowego budynku dla ośmioklasowej szkoły Podstawowej w Pustelniku. Szkoła ta mieściła się wówczas w bardzo zniszczonym baraku i drugim budynku drewnianym, posiadała tylko 8 izb lekcyjnych bez dodatkowych pomieszczeń i uczyło się w niej około 400 uczniów. Z bazą lokalową szkół wiążą się inne sprawy, takie jak remonty kapitalne i bieżące oraz modernizacja pomieszczeń szkolnych. Zwiększająca się w latach 1961-1970 ilość budynków M. Pęcherski "Szkolą ogólnokształcąca w Polsce Ludowej". PAN. W-wa. 1970. sir. 169 i.7 Dane statystyczne Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim ZESZYT 4 1997/98 259 szkolnych wymagała znacznych sum na utrzymanie pomieszczeń w pełnej sprawności technicznej. Budżet państwowy w tych latach na realizację tych zadań był niewystarczający. Dużą pomocą w rozwiązywaniu tego problemu były przydzielane dla powiatu mińskiego dodatkowe kwoty przez Wojewódzki Społeczny Komitet Budowy Szkół i Internatów. Z tych źródeł rozbudowano w czynie społecznym Szkoły Podstawowe w Mariance, Mistowie i Zamieniu za ponad 1.300 tys. złotych uzyskując w każdej po kilka izb lekcyjnych i dodatkowych pomieszczeń na biblioteki i pokoje nauczycielskie. Do większych remontów z tego okresu zalicza się remont i modernizację Szkoły Podstawowej w Dobrem i Stanisławowie, gdzie wykonane zostały urządzenia wodno-kanalizacyjne i centralne ogrzewanie. Prace te wyniosły łącznie ponad 2 miliony złotych, które pochodziły częściowo z budżetu, a uzupełnione zostały środkami finansowymi z Powiatowego Społecznego Funduszu Budowy Szkół. Realizacja planów inwestycyjnych, dokonywanie remontów kapitalnych, rozbudowa i modernizacja szkół okazały się problemem trudnym i złożonym. Trudności te możliwe były do przezwyciężenia dzięki temu, że powiat Mińsk Mazowiecki zajmował w wojewdztwie warszawskim pierwsze miejsce w zbiórce pieniężnej na S.F.B.S.i I., dając w ten sposób dowód ofiarności społeczeństwa w przygotowaniu bazy lokalowej szkół ośmioklasowych. Poza tym w latach 1961-1970 Mińsk Mazowiecki był "zagłębiem budowlanym", co wynikało z koncentracji na jego terenie przedsiębiorstw budowlanych oraz dobrze funkcjonujących Warsztatów Szkolnych Zespołu Szkół Budowlanych Nr 1 w Mińsku Mazowieckim. Trzecim bardzo ważnym czynnikiem w realizacji zadań i funkcjonowaniu szkół był budżet Wydziału Oświaty przeznaczony na ich utrzymanie. Ze względu na nowe zadania wynikające z realizacji reformy szkolnej budżet odpowiednio zwiększano w każdym roku. A oto jak sytuacja ta przedstawiała się w wybranych latach. Tabela nr 8 Kwoty z budżetu państwowego na utrzymanie szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1966-1970. Rok budżetowy Ogółem suma wydatków Ilość oddziałów w w min zł. szkołach podstawowych Norma ogólna w tys. złotych 1966 19.445 735 26.210 1967 23.374 772 30.210 1968 27.876 774 36.000 1969 28.750 774 36.500 1970 29.783 775 37.100 Źródło: Dane statystyczne z Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opracowanie własne. Dane z tej tabeli pokazują, że zwiększonym zadaniom towarzyszyła zwiększona norma ogólna na oddział. Należy jednak stwierdzić, że wysokość tych kwot była niewspółmiernie mała w stosunku do potrzeb szkół ośmioklasowych. Potrzeby te w wielu wypadkach zaspokajano dotacjami komitetów rodzicielskich i opiekuńczych. Zaspokojenie potrzeb lokalowych szkoły ośmioklasowej wymagało doprowadzenia do takiej sytuacji, aby liczba izb lekcyjnych w szkołach o 1, 2, 4, 5 i 6 nauczycielach odpowiadała liczbie nauczycieli. Natomiast w szkołach o 7 i większej liczbie nauczycieli współczynnik zmianowości nie powinien być wyższy niż 1,33 oddziałów na 1 izbę lekcyjną. Sytuacja pod tym względem w szkołach miejskich była trudna. Radykalna poprawa współczynnika zmianowości mogła nastąpić tylko poprzez rozbudowę istniejących budynków lub wybudowanie nowych obiektów szkolnych. Ponieważ program budownictwa szkolnego nie przewidywał zlikwidowania do 1970 roku braku izb szkolnych i nie zapewniał wymiany izb technicznie zużytych na izby nowe, Ministerstwo 260 1997/98 ZESZYT 4 Oświaty zaleciło: a) w dalszym ciągu użytkować izby przewidziane na wymianę, jeżeli stan ich nie zagraża zdrowiu i bezpieczeństwu uczniów, b) przystosować i wynajmować dodatkowe izby lekcyjne wszędzie tam, gdzie jest to możliwe i wykorzystywać je do czasu wybudowania nowych izb lekcyjnych. Analizując bazę materialną szkolnictwa podstawowego przedstawię także sytuację w zakresie wyposażenia szkół w sprzęt i pomoce naukowe. Stan ten został scharakteryzowany w opracowaniu inspektora szkolnego na konferencji dyrektorów szkół w sposób następujący: "W słabym stopniu są wyposażone szkoły podstawowe w pomoce naukowe. Według inwentaryzacji pomocy naukowych, jaka została przeprowadzona w szkołach w roku szkolnym 1961 /62, stwierdzono, że szkoły podstawowe w powiecie mińskim mają od 60-70% pomocy naukowych w stosunku do minimalnego wyposażenia koniecznego w roku szkolnym 1966/67. Biorąc pod uwagę ogromne potrzeby szkół ośmioklasowych należy szukać sposobów ich zaspokajania również na drodze społecznej działalności komitetów rodzicielskich i opiekuńczych.. Przykładem tego jest Zakład Opiekuńczy "Santochemia", który w 1962 roku zakupił do miejscowej Szkoły Podstawowej w Dębem Wielkim wyposażenie gabinetu fizycznego za kwotę 50 tys. złotych".8 Z uzyskanych informacji stwierdzono, że sytuacja ta w kolejnych latach ulegała stopniowej poprawie. Przykładem tego był fakt, że wydatki budżetowe na ten cel w stosunku do 1962 roku wzrosły trzykrotnie i wynosiły w 1970 r. kwotę 1.610 tys. złotych, co w przeliczeniu na 1 oddział wynosiło 2.210 złotych. Nadal potrzeby szkół w tym zakresie nie zostały w pełni zaspokojone. Konieczne było systematyczne ich doposażenie w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe. W okresie realizacji reformy szkolnictwa podstawowego na terenie powiatu w centrum zainteresowania rad narodowych i administracji szkolnej stała sprawa warunków mieszkaniowych dla nauczycieli. Zagadnienie to znalazło odpowiedni wyraz w Ustawie o rozwoju systemu oświaty i wychowania z dnia 15 lipca 1961 roku. W celu poprawienia sytuacji mieszkaniowej nauczycieli, a szczególnie pracujących w szkołach na wsi - Wydział Oświaty w Mińsku Mazowieckim sporządził bilans osiągnięć i potrzeb wyszczególniając w nim każdą szkołę. Opracowany dokument stanowił podstawę do podjęcia uchwały Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Mińsku Mazowieckim w sprawie budownictwa mieszkaniowego dla nauczycieli. Na ten cel przeznaczonych zostało wówczas 14 milionów złotych pochodzących ze zbiórki S.F.B.S. i I. Wyniki realizacji wpłynęły bardzo korzystnie na organizację i działalność szkół ośmioklasowych, a szczególnie na zabezpieczenie kadr nauczycielskich. Osiągnięcia budownictwa mieszkaniowego dla nauczycieli do 1970 roku wyrażały się następującymi wielkościami: - 1 3 3 mieszkania wyhodowane zostały w nowych budynkach szkolnych, - 89 mieszkań wybudowanych zostało w wolno stojących oddzielnych budynkach, -142 mieszkania uzyskali nauczyciele w spółdzielniach mieszkaniowych i budownictwie rad narodowych. W dalszym ciągu jednak 214 mieszkań wynajmowały rady narodowe, a mieszkania te miały bardzo niski standard (brak centralnego ogrzewania, urządzeń higieniczno-sanitarnych i kanalizacyjnych). 9 Ważną rolę w organizacji i funkcjonowaniu szkół podstawowych odgrywała kadra nauczycielska i kadra kierownicza. Uznanie dla tych kadr wyraził Sejm PRL w swej uchwale z dnia 2 marca 1966 roku stwierdzając, że: "Sejm wyraża uznanie dla pracy 300-tysięcznej rzeszy nauczycieli polskich, których wynikom zawdzięczać należy dotychczasowe osiągnięcia polskiej szkoły... Dążenie większości nauczycieli do podnoszenia kwalifikacji i dokształcania się, nowatorstwo pedagogiczne i głębokie umiłowanie szlachetnego zawodu nauczycielskiego stwarzają podstawę do Wyjątek ze sprawozdania inspektora szkolnego Wydziału Oświaty w Mińsku Mazowieckim, styczeń 1963 r. Źródło: Materiały będące w posiadaniu Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim ZESZYT 4 1997/96 261 dalszego wzrostu poziomu nauczania i wychowania w naszej szkole". 10 Wytyczne Ministerstwa Oświaty przewidywały, że : "w każdej szkole ośmioklasowej powinno być co najmniej po jednym nauczycielu języka polskiego, matematyki, fizyki i zajęć praktyczno-technicznych z wykształceniem studium nauczycielskiego lub równorzędnym. W szkołach o siedmiu i więcej nauczycielach, w których występują równoległe ciągi oddziałów, liczba nauczycieli z ukończonymi studiami musi być większa, przy dwóch ciągach dwukrotnie, a przy trzech - trzykrotnie." 11 Według stanu na dzień 1 stycznia 1963 roku na ogólną liczbę nauczycieli wynoszącą 510, po studium nauczycielskim było tylko 72, z wyższymi studiami 10, kontynuowało studia zaoczne w studiach nauczycielskich również 72 nauczycieli. W związku z powyższym niepokojącym zagadnieniem stało się przygotowanie nauczycieli do pracy w ośmioklasowych szkołach podstawowych drogą uzupełniania kwalifikacji zawodowych na zaocznych studiach nauczycielskich. Kolejnym bardzo trudnym problemem był planowany wzrost liczby nauczycieli dla szkół ośmioklasowych. Największy wzrost liczby nauczycieli, co było uzasadnione nastąpił w roku szkolnym 1966/67. Zatrudnienie w tym roku w stosunku do 1960/61 wzrosło o 160 osób, a w 1 968/69 o 227 osób. W latach realizacji reformy szkolnictwa podstawowego w powiecie mińskim zmieniła się także struktura wieku nauczycieli. Z każdym rokiem przybywali młodzi - absolwenci zakładów kształcenia nauczycieli. W roku szkolnym 1968/69 nauczyciele młodzi w wieku poniżej 30 lat stanowili 55,7% ogólnej liczby zatrudnionych. Liczba zatrudnionych w wieku 50-60 lat i powyżej systematycznie malała, osiągając w roku 1968/69 tylko 8,2% ogółu zatrudnionych. W okresie tym następował systematyczny wzrost zatrudnienia kobiet. W stosunku do ogółu zatrudnionych mężczyźni stanowili od 11-16 procent i stan ich zatrudnienia nie ulegał większym zmianom. 12 Pozytywne i godne odnotowania były zmiany w wykształceniu nauczycieli szkół podstawowych. Zagadnienie to przedstawia tabela nr 9 za okres sześciu lat. Tabela nr 9 Nauczyciele według wykształcenia w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1964-1970. Lata szkolne Liczba naucz. Kwalifikacje lic. pedag. % SN Bez kwalifikacji Zatrudnieni % wyższe % liczba % miasto wieś 10 2,0 7 1,2 112 418 1964/65 530 411 77,8 102 19,0 1965/66 572 406 71,0 152 26,6 9 1,5 5 0,9 118 454 1966/67 631 386 61,0 231 36,7 12 2,0 2 0,3 121 510 1967/68 673 332 49,4 329 49,0 11 1,5 1 0,1 143 530 144 554 1968/69 698 368 38,4 416 59,6 14 2,0 _ 1969/1970 236 729 32,4 476 65,3 17 2,3 156 563 Źródło: Dane statystyczne z Wydziały Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opracowanie własne Z powyższego zestawienia wynika, że w latach 1964-1970 uwidoczniły się poważne zmiany w wykształceniu nauczycieli. Największe zmiany wśród nauczycieli posiadających wykształcenie średnie pedagogiczne z 77,8% w roku szkolnym 1964/65 do 32,4% w roku szkolnym 1969/70. Wzrosła natomiast 10 Nowa Szkoła Nr 5 z 1966r. 11 D z . U r z . Min. Ośw. Nr 4 z dnia 24 IV 1961 r. poz. 43 12 Materiały będące w posiadaniu Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim 262 1997/98 ZESZYT4 liczba nauczycieli z ukończonymi studiami nauczycielskimi w analogicznym okresie z 19% w roku szkolnym 1964/65 do 65,3% w 1970 roku (czyli wzrost więcej niż trzykrotny). Dziś pozytywne zmiany zaszły wśród liczby nauczycieli z wykształceniem wyższym. Zaistniałe zmiany w strukturze zatrudnienia i wykształcenia nauczycieli należy ocenić jako bardzo pozytywne. Negatywnym zjawiskiem w procesie dokształcania nauczycieli był fakt, że liczba kończących studia zaocznie nie szła w parze z potrzebami szkół ośmioklasowych pod względem jakości, a szczególnie w zakresie przedmiotów uznanych za "wiodące", tj. język polski, matematyka, język rosyjski i zajęcia praktyczno-techniczne. Mimo podejmowanych działań Wydział Oświaty nie mógł wpłynąć na wybór koniecznych studiów przez nauczycieli. Stąd też liczba nauczycieli z "dodatkowymi kwalifikacjami" nie odpowiadała zapotrzebowaniom szkół ośmioklasowych. Sytuację pogarszało nierównomierne rozmieszczenie wykwalifikowanych nauczycieli. Stopień zapewnienia szkołom 8-klasowym nauczycieli wykwalifikowanych w zakresie czterech głównych przedmiotów obrazuje zestawienie stanu w roku 1969/70. Nauczycieli do 4 przedmiotów nauczania miało 20 szkół Nauczycieli do 3 przedmiotów nauczania miało 23 szkoły Nauczycieli do 2 przedmiotów nauczania miało 16 szkół Nauczycieli do 1 przedmiotu podstawowego miało 8 szkół Brak nauczycieli do nauczania przedmiotów podstawowych wykazała 1 szkoła Dalszym negatywnym zjawiskiem w polityce kadrowej w powiecie mińskomazowieckim byt znaczny "ruch służbowy" spowodowany brakiem stabilizacji w zatrudnieniu oraz innymi przyczynami. Były to przeważnie odejścia nauczycieli do innych miejsc pracy, bardziej opłacalnej. Poważną grupę stanowili nauczyciele podejmujący pracę w Milicji Obywatelskiej, organizacjach młodzieżowych i różnych instytucjach państwowych - ekonomicznych. W okresie tym występowały jeszcze inne dodatkowe negatywne zjawiska jeśli chodzi o pracę nauczycieli i związaną z tym realizację obowiązkowych godzin pracy w szkole. Zaliczam do nich: - wysoką absencję nauczycieli poprzez odrywanie się do różnych prac społecznych w radach narodowych, komisjach i organizacjach społeczno-politycznych, a także udział nauczycieli w różnych konferencjach, naradach i spotkaniach. Bardzo ważnym czynnikiem realizacji reformy szkół podstawowych była kadra kierownicza. Kierownicy szkół ośmioklasowych mieli właściwie decydujący wpływ na przebieg reformy szkolnej, a szczególnie na planowanie i organizację szkolnictwa podstawowego. Oni też głównie przedstawiali założenia szkół ośmioklasowych w środowiskach nauczycielskich, wśród młodzieży szkolnej, rodziców oraz szerszego społeczeństwa Oni też zgodnie z opracowanym planem działania wykazywali bardzo dużą troskę i inicjatywę już w roku 1961 i 1962 przy ustalaniu sieci i organizacji szkół 8-klasowych w swoich obwodach szkolnych. Poza tym współdziałali w przygotowaniu uchwał gromadzkich rad narodowych dotyczących: - obwodów szkolnych, - zabezpieczenia finansowego reformy szkolnej, zapewnienia warunków materialnych funkcjono wania szkół podstawowych, - zwiększania funkcji opiekuńczo-wychowawczej szkoły, - podejmowania czynów społecznych odnoszących się do ulepszenia sieci i stanu dróg. Obowiązkiem Wydziału Oświaty było, aby do tych trudnych i bardzo ważnych zadań odpowiednio przygotować kierowników szkół 8-klasowych. W tym celu opracowano plan obsady stanowisk kierowniczych oraz ich dokształcania i doskonalenia. Najkorzystniejsze zmiany w strukturze wykształcenia kadry kierowniczej nastąpiły w latach 1964-1970. Także w tym okresie w kadrze kierowniczej nastąpił dwukrotny wzrost liczby kobiet Proces ten należy uznać jako pozytywny, ponieważ kobiety stanowiły wówczas 86% ogólnej liczby zatrudnionych nauczycieli. 13 Osiągnięcia w strukturze wykształcenia kadry kierowniczej to poważny sukces administracji szkolnej w powiecie Mińsk Mazowiecki w realizacji zadań związanych z wdrażaniem szkoły 8-klasowej. Materiały i sprawozdanie statystyczne Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim ZESZYT 4 1997/98 263 Rozdział III Zmiany w organizacji szkolnictwa podstawowego na terenie powiatu Mińsk Mazowiecki po 1970 roku Dalsze doskonalenie systemu oświaty i szkolnictwa podstawowego stanowiło nadal jedno z głównych zadań władz administracyjno-oświatowych w Polsce. Zadania te to przede wszystkim: - konieczność unowocześnienia systemu oświaty i wychowania, - gruntowna modernizacja szkół wszystkich typów i stopni oraz wyrównianie poziomu ich pracy, - konieczność kształcenia młodzieży zgodnie z rozwojowymi potrzebami gospodarki i kultury oraz poziomem współczesnej nauki i techniki. Rok 1973 był okresem wielkich wydarzeń dla przyszłości oświaty w Polsce. W dniu 13 października 1973 roku Sejm PRL podj^ uchwałę o nowym systemie edukacji narodowej. Realizacja określonych w uchwale założeń reformy miała przynieść w efekcie jednolity system szkolnictwa, a jego głównym ogniwem miała stać się powszechna dziesięcioletnia szkoła średnia ogólnokształcąca. Bardzo ważne w uchwale sejmowej było następujące stwierdzenie: "Przeobrażenia systemu oświaty są sprawą całego narodu, całego wychowującego społęczeństwa i wszystkich jego instytucji. Muszą być traktowane w nierozerwalnym i wzajemnym związku z całością życia i rozwoju społecznego". 1 Profesor Mieczysław Pęcherski w książce pt. "Problemy i perspektywy rozwoju szkolnictwa w Polsce Ludowej" - pisząc o zadaniach, które wyznaczyły program rozwoju szkolnictwa w Polsce, stwierdza: "Oznacza to wielkie potrzeby zorganizowania niezbędnej liczby szkół podstawowych i średnich, a także ogromnego rozwoju placówek wychowawczych, a zwłaszcza przedszkoli. Wymaga to już dzisiaj przygotowania planu budownictwa szkolnego, aby zapewnić miejsce w szkołach różnych typów, niezbędne jest też przygotowanie podstaw finansowych i materialnych infrastruktury oświatowej". 2 Innym bardzo ważnym zadaniem było przygotowanie odpowiedniej kadry nauczycielskiej, na temat której autor wspomnianej wyżej książki mówi: "Warunkiem koniecznym ulepszenia szkolnictwa i urzeczywistnienia nowego jego modelu jest dobrze przygotowana do wykonywania nowych zadań szkoły kadra pedgogiczna" 3 Potwierdzeniem wielkiej roli nauczycielstwa w realizacji reformy szkolnej była ustawa z dnia 27 kwietnia 1972 roku, w której stwierdzano: "Na stanowisko nauczyciela lub wychowawcy może być powołana osoba, która: 1) ukończyła studia w szkole wyższej, kształcącej nauczycieli albo 2) ukończyła studia w inne szkole wyższej i posiada przygotowanie pedagogiczne uzyskane podczas studiów lub na kursie, która 3) posiada kwalifikacje ideowe i moralne niezbędne do wykonywania funkcji nauczyciela i wychowawcy, a ponadto posiada odpowiednie warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania pracy nauczycielskiej" 4 Karta Nauczyciela stworzyła sprzyjającą atmosferę dla wzrostu społecznej rangi stanu nauczycielskiego. Przygotowany przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania program kształcenia, dokształcania i doskonalenia nauczycieli w okresie 10-12 lat miał przynieść odczuwalną poprawę w zakresie podwyższenia kwalifikacji kadr pedagogicznych. W powiecie mińskim w tym czasie studiami zaocznymi objętych było ponad 120 nauczycieli, w kraju zaś ponad 21 tysięcy. Drugim - obok podniesienia poziomu wykształcenia nauczycieli zadaniem było realizowanie programu rekonstrukcji szkolnictwa podstawowego na wsi poprzez organizowanie zbiorczych szkół gminnych. 1 2 3 4 Uchwala Sejmu PRL z dnmia 13 października 1973 r. Monitor Polski Nr 44. poz 2 6 0 M Pęcherski: "Problemy i perspektywy rozwoju szkolnictwa w Polsce Ludowej". Książka i Wiedza. W - w a 1973 M Pęcherski: Problemy i perspektywy rozwoju szkolnictwa w Polsce Ludowej". Książka i Wiedza. W - w a 1973 Ustawa Sejmowa z dnia 27 kwietnia 1972 roku o prawach i obowiązkach nauczycieli zwana Kartą Nauczyciela 264 1997/98 ZESZYT 4 W związku z tym, że zgodnie z nowym podziałem administracyjnym kraju podstawową jednostką stała się gmina, miejscowość ta miała stać się centrum życia społeczno-politycznego, gospodarczego i oświatowo-kulturalnego. W miejscowości tej postanowiono powołać zbiorczą szkołę gminną stanowiącą ośrodek oświatowo-kulturalny gminy. Zgodnie z założeniami organizacyjnymi opracowanymi przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania, zbiorcza szkoła gminna powinna być szkołą wysoko zorganizowaną, realizującą różnorodne zadania dydaktyczno-wychowawcze i opiekuńcze. Dotychczasowa sieć i poziom organizacyjny szkół podstawowych w powiecie mińskim w zasadzie spełniały swoje zadania w zakresie udostępnienia dzieciom i młodzieży szkolnej kształcenia i wychowania zarówno na szczeblu podstawowym jak i ponadpodstawowym. Jednakże z punktu widzenia nowych perspektyw rozwojowych kraju i powiatu oraz wzrastających potrzeb społecznych stan organizacyjny szkolnictwa podstawowego wymagał dalszych udoskonaleń. Zaistniała wówczas konieczność dokonania radykalnej rekonstrukcji placówek wychowania przedszkolnego oraz przystąpienie do organizacji zbiorczych szkół gminnych i pozostałych szkół podstawowych. W związku z tym do 1975 roku zaplanowano wychowaniem przedszkolnym objąć wszystkie dzieci w wieku 6 lat, a do 1975 roku wszystkie dzieci w wieku 3-6 lat. W celu realizacji tych zadań stało się konieczne: - wybudowanie ośmiu nowych czterooddziałowych przedszkoli w następujących gminach: Cegłów, Dobre, Dębe Wielkie, Halinów, Kałuszyn, Latowicz i Stanisławów, - wyposażenie przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w sprzęt i pomoce dydaktyczno-wychowawcze w stopniu umożliwiającym pełniejszą realizację nowoczesnej koncepcji kształcenia i wychowania przedszkolnego, - zapewnienie wszystkim placówkom wychowania przedszkolnego wysoko kwalifikowanej kadry pedagogiczno-psychologicznej. Dokładna analiza sytuacji oświatowej oraz dyskusja i konsultacje prowadzone w szerokich kręgach społecznych przy udziale pracowników Wydziału Oświaty i rad pedagogicznych, pozwoliły podjąć już w roku szkolnym 1972/73 następujące rozwiązania organizacyjne: - zmniejszenie ilości szkół z 89 do 68, tj. o 21, a także ilości oddziałów o 35, - całkowitą likwidację 5 punktów szkolnych, tj. szkół o 1 nauczycielu w Głęboczycy, Królewcu, Piwkach i Zalesiu oraz szkoły 8-klasowej o 4 nauczycielach w Nowej Wsi, - stworzenie 16 punktów filialnych i podporządkowania ich pełnym szkołom 8-klasowym. Wynik tych zmian i stan organizacyjny szkół podstawowych w powiecie obrazuje tabela nr 10 Organizacja szkół podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki w roku szkolnym 1972/73. ilość liczba uczniów Dddziałów ilość filii liczba naucz ilość izb ekcyjnych 383 11 435 258 3 781 219 5 156 158 VIII 641 48 30 32 8 VIII 685 64 32 40 o 2 nauczycielach 3 IV 131 9 - 6 6 Razem 68 - 15 545 723 16 659 494 ilość szkół z klasą o 7 i więcej naucz. 25 VIII 10 307 0 6 nauczycielach 26 VIII 0 5 nauczycielach 6 o 4 nauczycielach Stopień organizacyjny szkół _ Źródło: Dane z Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opracowanie własne. ZESZYT 4 1997/98 265 Przedsięwzięcia te podjęte zostały w roku szkolnym 1972/73 łącznie ze zorganizowaniem jako pierwszej na terenie powiatu zbiorczej szkoły gminnej w Dębem Wielkim. Projektowana organizacja zbiorczych szkół gminnych była następująca: - r o k szkolny 1972/73 - rok szkolny 1973/74 - rok szkolny 1974/75 - rok szkolny 1975/76 266 Zbiorcza szkoła gminna w Dębem Wielkim, do której włączone zostały szkoły ośmioklasowe w Cygance i Rudzie oraz 3 punkty filialne o łącznej liczbie 887 uczniów i 40 oddziałów. Zbiorcza szkoła gminna w Cegłowie, do której włączona została szkoła ośmioklasowa w Piasecznie oraz 3 punkty filialne o łącznej liczbie 730 uczniów i 32 oddziałów. Zbiorcza szkoła gminna w Stanisławowie, do której włączone zostały szkoły ośmioklasowe w Ładzyniu i Pustelniku oraz 4 punkty filialne o łącznej liczbie 1062 uczniów oraz 64 oddziałów. Zbiorcza szkoła gminna w Kałuszynie, do której została włączona szkoła ośmioklasowa w Groszkach Nowych oraz 3 punkty filialne o łącznej liczbie 914 uczniów i 35 oddziałów. Zbiorcza szkoła gminna w Mrozach, do której zostały włączone szkoły ośmioklasowe w Grodzisku, Jeruzalu, Kuflewie, Lipinach i Guzewieoraz 2 punkty filialne o łącznej liczbie 1470 uczniów. Zbiorcza szkoła gminna w Siennicy, do której zostały włączone szkoły ośmioklasowe w Dłużewie, Koźmianach, Grzebowilku, Żakowie oraz 4 punkty filialne o łącznej liczbie 1212 uczniów i 67 oddziałów. Zbiorcza szkoła gminna w Dobrem, do której zostały włączone szkoły ośmioklasowe w Czarnogłowiu i Kobylance oraz 8 punktów filialnych o łącznej liczbie 1191 uczniów i 48 oddziałach. Zbiorcza szkoła gminna w Halinowie, do której włączone zostały szkoły ośmioklasowe w Okuniewie, Cisiu, Wiązownej i Dropiu oraz 2 punkty filialne o łącznej liczbie 1300 uczniów i 60 oddziałach. Zbiorcza szkoła gminna w Jakubowie, do której zostały włączone szkoły ośmioklasowe w Jędrzejowie, Ludwinowie i Mistowie oraz 3 punkty filialne o łącznej liczbie 850 uczniów i 39 oddziałach. Zbiorcza szkoła gminna w Latowiczu, do której zostały włączone szkoły ośmioklasowe w Wielgolesie i Lalinach oraz 6 punktów filialnych o łącznej liczbie 893 uczniów i 40 oddziałach. Zbiorcza szkoła gminna Nr 5 w Mińsku Mazowieckim, do której włączone zostały szkoły podstawowe ośmioklasowe w Hucie Mińskiej, Mariance, Stojadłach i Zamieniu oraz 4 punkty filialne o łącznej liczbie 1995 uczniów i 77 oddziałach. 1997/98 ZESZYT 4 Tabela nr 11 Projektowana organizacja zbiorczych szkół gminnych. Rok szkolny Zbiorcze szkoły gminne 1972/73 Dębe Wielkie 451 16 2 3 451 24 6 887 40 175 1973/74 Cegłów 467 18 1 3 263 14 5 730 32 158 Stanisławów 406 16 2 4 656 31 7 1 062 47 259 Kałuszyn 655 20 1 3 259 15 5 914 35 185 Mrozy 497 19 5 2 944 45 8 1 441 64 157 Siennica 499 19 4 4 713 48 9 1 212 67 252 Dobre 680 15 2 8 411 33 11 1 191 48 410 Halinów 505 18 4 4 787 42 7 1 292 60 229 Jakubów 214 9 3 3 657 30 7 851 39 156 Latowicz 334 11 2 6 559 29 9 893 40 244 Mińsk Maz. 768 24 4 4 1225 53 9 1 993 77 467 5 476 185 30 42 6 990 364 83 12 466 549 2 692 1974/75 1975/76 Razem Liczba Ilość Szkoły pozostałe Razem Jczba ucz- oddz. uczn. niów Dełne filie liczba ilość szkół uczn. oddz. tojeżd uczn. oddz. żając Źródło: Dane z Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim - opracowanie własne Z powyższego zestawienia wynika, że organizacja zbiorczych szkół gminnych w powiecie mińskomazowieckim przebiegała planowo i uwzględniała wszystkie warunki, decydujące o ich powstaniu. W realizacji tych zadań decydującą rolę odegrali pracownicy Wydziału Oświaty, którzy przy popraciu rad narodowych i komitetów rodzicielskich organizację tych szkół zakończyli w ciągu czterech lat, tj. w 1975/76 roku szkolnym. Należy jednak nadmienić, że przy powołaniu i organizacji tych szkół, w ich pierwszym okresie pojawiły się trudności w dotarciu pewnych grup uczniów do szkół gminnych. Zagadnienie to wymagało energicznego działania w celu polepszenia kursowania autobusów PKS i dowożenia około 2500 uczniów. Problemy te realizowano na ogół pomyślnie, likwidując występujące trudności. W realizacji tych zadań i rozwiązań aktywnie uczestniczyli dyrektorzy szkół gminnych, organizując w swoich placówkach rozszerzoną działalność świetlic szkolnych, a w nich dożywianie i dodatkowe zajęcia pozalekcyjne. Pomyślna realizacja idei zbiorczej szkoły gminnej była uwarunkowana całym splotem różnorodnych czynników. Realizacja tych zadań wymagała przede wszystkim zwiększenia nakładów inwestycyjnych i kwot budżetowych Wydziału Oświaty. Od wielkości tych kwot oraz skutecznego działania rad narodowych i administracji szkolnej oraz dyrektorów szkół gminnych zależała pomyślna realizacja dalszej reformy szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki. Zagadnienia te znajdują swoje miejsce w kolejnym rozdziale tego opracowania. Zadanie to spełniają informacje źródłowe, zawarte w nadesłanych ankietach przez dyrekcje 30 szkół ośmioklasowych. ZESZYT 4 1997/98 267 Rozdział IV Wydział Oświaty oraz Zarząd Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego i ich działalność w organizacji szkolnictwa podstawowego w byłym powiecie Mińsk Mazowiecki. Początki Wydziału Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim sięgają 1944 roku. Informacja na ten temat zamieszczona została w jednym z artykułów w "Dziejach Mińska Mazowieckiego" w 1976 r. Autor tego artykułu, p. Wacław Pieńkowski, wychowanek Seminarium Nauczycielskiego w Siennicy, wieloletni i zasłużony nauczyciel sprawę powstania tego Wydziału przedstawi! w sposób następujący: "Po oddzyskaniu niepodległości w 1944 r. zaczęto w powiecie mińskim organizować szkolnictwo... Powiatowa Rada Narodowa powołała Wydział Oświaty i Kultury, który wraz z inspektorem szkolnym organizuje szkolnictwo w okręgu Mińsk Mazowiecki. Z dniem 4 września 1944 r. uruchomiono wszystkie szkoły powszechne tj. 71 oraz 1 szkolę rolniczą, 1 zawodową i 5 gimnazjów". 1 Pierwszym inspektorem szkolnym zosta! wówczas Jan Sokołowski, mieszkaniec Mińska Mazowieckiego. W następnych latach kolejnymi inspektorami szkolnymi byli: Wacław Bojanowski, Władysław Nowicki, Stanisław Pamuła, Edmund Roman Luśnia, Wojciech Karkosa, Stefania Marciniak, Franciszek Witek. Zastępcami inspektora szkolnego byli: Marian Ślusarczyk, Czesław Ziemicki, Marian Kielak, Franciszek Witek i Antonina Rosłoniec. Wydział Oświaty i Kultury był częścią składową Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, posiadał swoistą strukturę organizacyjną, którą wyznaczały mu zadania jakie pełnił wobec oświaty i szkolnictwa w powiecie. Organizacja Wydziału określona była zarządzeniami Ministerstwa Oświaty i Ministerstwa Kultury oraz wytycznymi Kuratorium Okręgu Szkolnego i uchwałą Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Wydział Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim dysponował zwykle 12-14 etatami pracowniczymi. Pracownicy tworzyli trzy zespoły: zespół administracyjno-ekonomiczny, nadzór pedagogiczny i zespól d/s kultury. W1965 roku z inicjatywy inspektora szkolnego rozpoczęła działalność tzw. Konsultacyjna Rada Pedagogiczna, której głównym zadaniem było współdziałanie z inspektorem szkolnym w realizacji statutowych zadań Wydziału Oświaty i Kultury. W skład tej "Rady" wschodzili pedagodzy, reprezentujący wszystkie dziedziny oświaty i szkolnictwa w powiecie. Ważną funkcję w tej "Radzie" odgrywali przedstawiciele Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz Kierownicy Powiatowego Ośrodka Metodycznego. Główne zadania i kierunki działania Wydziału wyznaczała polityka oświatowa państwa i rad narodowych. Wiele zagadnień i problemów zawierały uchwały sejmowe i zarządzenia wykonawcze oraz wytyczne Ministerstwa Oświaty i Kultury oraz Kuratorium Okręgu Szkolnego w Warszawie. Praca Wydziału prowadzona była w oparciu o kilkuletnie i roczne plany pracy i plany gospodarcze. Plany gospodarcze zawierały tzw. "wskaźniki", które określały i wyznaczały zadania ilościowe i terminy ich realizacji. Dokumantami zabezpieczającymi realizację zadań planu gospodarczego były tzw. programy działania - plany pracy. Programy te i ich realizacja poddawane byty ocenie Komisji Oświaty i Kultury oraz Rady Konsultacyjnej przy inspektorze szkolnym. Zakres spraw i obowiązków oraz zadań jakie spoczywały na kierownictwie Wydziału Oświaty i Kultury wymagały należytej organizacji pracy i kontroli wewnętrznej oraz odpowiedzialności służbowej jego pracowników zatrudnionych w poszczególnych zespołach. W zespole administracyjno-ekonomicznym zatrudnionych było 4-5 osób. Legitymowały się one przeważnie wykształceniem śrdnim ekonomicznym lub ogólnokształcącym. Głównymi zadaniami tego zespołu były: - współdziałanie z pracownikami nadzoru pedagogicznego w zakresie wszystkich spraw administracyjno-finansowych odnoszących się do działalności placówek oświatowo wychowawczych, 1 "Dziele Mińska Mazowieckiego" Mazowiecki Ośrodek Kultury., W-wa 1976. - realizacja zadań związanych z przygotowaniem uposażeń dla nauczycieli i innych świadczeń 268 1997/98 ZESZYT 4 wynikających z ich upranień, - planowanie i realizacja budżetu Wydziału oraz inwestycji szkolnych, remontów kapitalnych i mieszkań dla nauczycieli, - zaopatrzenie placówek oświatowo-wychowawczych w sprzęt i pomoce szkolne, - finansowanie wczasów letnich dla dzieci i młodzieży, - inne zadania administracyjno-biurowe wynikające z programu i zadań Wydziału Oświaty i Kultury. W latach 1945-1975 w zespole administracyjno-ekonomicznym pracowali: p.p. Irena Cegiełka, Anna Cudna, Anna Darda, Leokadia Grabowska, Bogdan Kida, Sabina Kotuszewska, Zofia Kuć, Janina Luśnia, Stanisława i Władysława Lech, Eugenia Majorowicz, Barbara Milewska, Maria Pawłowska, Irena Reczek, Wanda Schima, Urszula Siperek, Teresa Spodar, Lidia Wąsowska, Zbigniew Trębicki, Halina Jabłońska i Wiktor Mrozek. Pracownicy ci wnieśli znaczący wkład w działalność i funkcjonowanie szkolnictwa podstawowego, a ich efekty potwierdzają dane liczbowe zawarte w tabelach tego opracowania. Drugim bardzo ważnym działem w Wydziale Oświaty był zespół pracowników nadzoru pedagogicznego. Pracownicy ci posiadali odpowiedni staż pracy w szkolnictwie, dobre przygotowanie administracyjne i legitymowali się wykształceniem wyższym pedagogicznym. W latach 1945-75 w nadzorze pedagogicznym pracowali: p.p. Leokadia Bednarczyk, Zygmunt Dębowski, Tadeusz Garliński, Joanna Gromadowska, Maria Górska, Czesław Grzegorczyk, Wanda Hebola, Marian Kielak, Edward Kieszonkowski, Anna Kochanowska, Władysław Kubicki, Jadwiga Lewandowska, Edmund Roman Luśnia, Zofia Markiewicz, Stefania Marciniak, Jadwiga Niedziałek, Jan Ositek, Waldemar Grabowski, Halina Rombel, Wacław Pieńkowski, Antonina Rosłoniec, Elwira Śledziewska, Tadeusz Szubiński, Kazimierz Szaniawski, Marian Ślusarczyk, Sławomir Wójcik, Aleksander Wieczorek, Antoni Zając, Mieczysław Zambrzycki, Czesław Ziemicki, Jolanta Wasilewska, Franciszek Witek, Pelagia Żmijewska. Wszyscy oni pełnili nadzór pedagogiczno-organizacyjny nad placówkami szkolnymi. Wśród tych placówek najważniejsze miejsce zajmowało szkolnictwo podstawowe. Zadania w stosunku do tego szkolnictwa wynikały z ilości szkół, liczby nauczycieli i uczniów, a przede wszystkim z jego roli i znaczenia w systemie kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży. Tabele zamieszczone w tym opracowaniu potwierdzają miejsce tego szkolnictwa jakie zajmowało ono w całokształcie działalności Wydziału Oświaty. Główne zadania w pracy nadzoru pedagogicznego były następujące: - wdrażanie programu reformy szkolnictwa podstawowego oraz zarządzeń i wytycznych władz oświatowych dotyczących działalności tego szkolnictwa, -współdziałanie z zespołami pracowników administracyno-ekonomicznych w realizacji planów gospodarczych; bydżetu i planów budownictwa szkolnego oraz remontów kapitalnych i zaopatrzę nia szkół w sprzęt i pomoce naukowe, - przygotowanie w każdym roku pod względem organizacyjno-kadrowym szkół i przedszkoli do pracy, poprzez zatwierdzenie tzw. arkuszy organizacyjnych oraz udział w konferencjach szkoleniowych nauczycieli, organizaowany przez Powiatowy Ośrodek Metodyczny, -prowadzenie systematycznego nadzoru nad działalnością placówek oświatowo-wychowawczych, dokonywanie okresowej ich oceny oraz dyrektorów szkół i nauczycieli łącznie ze stosowaniem różnych form wyróżnień, nagród i odznaczeń, -kierowanie nauczycieli na studia zaoczne lub wieczorowe i tworzenie im warunków do kontynuacji i pozytywnego zakończenia podjętej nauki, - realizacja zadań opiekuńczo-wychowawczych w stosunku do uczniów wymagających udzielenia pomocy i opieki psychologiczno-pedagogicznej oraz materialnej, -organizowanie różnych form wypoczynku dla dzieci i młodzieży w okresie ferii letnich i zimowych. Z dniem 1 października 1964 roku powołany zostałem na stanowisko inspektora szkolnego w Wydziale Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim (dotychczasowy inspektor pan Stanisław Pamuła osiągnął 61 lat życia i przeszedł na emeryturę). Było to dla mnie duże wyróżnienie, ale nakładało jednocześnie ogromną odpowiedzialność: służbową, materialną i zawodową. ZESZYT 4 1997/98 269 W tym czasie zapoczątkowany został okres wdrażania organizacji szkół ośmioklasowych, zwany "małą reformą". Wymagała ona dobrze przygotowanych przedsięwzięć i decyzji. Zadaniem moim jako inspektora szkolnego było administrowanie i kierowanie pracą całego Wydziału, tworzenie odpowiednich warunków i klimatu dotyczącego realizacji określonych zadań i rozwiązywania występujących problemów. Z perspektywy czasu stwierdzam, że w realizacji tych zadań brali czynny udział wszyscy pracownicy Wydziału. Główną rolę spełniali pracownicy nadzoru pedagogicznego. Cechowała ich wysoka kultura, zaangażowanie i bardzo dobre przygotowanie zawodowe. Potwierdzeniem osiągnięć Wydziału i jego pracowników były pozytywne opinie i oceny wizytatorów Ministerstwa Oświaty i Kuratorium Okręgu Szkolnego w Warszawie. W celu sprawnego nadzorowania teren powiatu podzielono na tzw. "rejony wizytacyjne". W zależności od ilości etatów pedagogicznych i liczby podinspektorów szkolnych, rejonów tych było od 3-4, a w każdym z nich około 25 szkół podstawowych. Praca podinspektorów szkolnych prowadzona była w formie doradztwa pedagogiczno-organizacyjnego poprzez lustracje, inspekcje i wizytacje szkół. Kontrole te miały na celu ocenę pracy dyrektorów szkół i nauczycieli oraz różnych zagadnień związanych z funkcjonowaniem szkół. Głównym zadaniem i celem wizytacji było zbadanie realizacji programu nauczania i wychowania oraz osiągniętych wyników przez uczniów. Celowi temu służyły wizytacje o charakterze kompleksowym lub problemowym. Uczestniczyło w nich kilku specjalistów - instruktorów Powiatowego Ośrodka Metodycznego, reprezentujących poszczególne przedmioty nauczania. Każda wizytacja kończyła się nadzwyczajnym zebraniem rady pedagogicznej poświęconym ocenie pracy dyrektora szkoły i nauczycieli oraz wydania odpowiednich zaleceń. Podczas pobytu w szkole pracownicy nadzoru szczególną uwagę zwracali na realizację obowiązku szkolnego przez dzieci zamieszkałe w obwodzie szkolnym. W stosunku do rodziców, których dzieci nie uczęszczały do szkół stosowano różne środki przymusu łącznie z karami pieniężnymi. W pierwszym okresie po uruchomieniu w 1944 roku szkół podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki wystąpiły poważne braki w obsadzie kadrowej tych placówek. Władze oświatowe zmuszone były do zatrudnienia nauczycieli bez kwalifikacji pedagogicznych. W związku z tym pilnym zadaniem stało się dokształcenie tych osób w systemie kursowym, zaocznym lub wieczorowym. Wielu z tych nauczycieli ukończyło wówczas liceum pedagogiczne, a niektórzy podjęli i ukończyli w kolejnych latach studia wyższe. Nieliczni natomiast wybrali inny, lepiej płatny zawód. W tym okresie, w kolejnych latach sytuacja kadrowa ulegała w szkołach podstawowych widocznej poprawie. Osoby ubiegające się o zatrudnienie w szkolnictwie to przede wszystkim absolwenci Liceum Pedagogicznego z Siennicy, Warszawy, Ciechanowa i Grodziska Mazowieckiego, a także absolwenci wyższych uczelni. Nowozatrudnieni nauczyciele poza uposażeniem zasadniczym otrzymywali także dwumiesięczne pobory, tzw. "zasiłek na zagospodarowanie". Ten sposób zatrudnienia nauczycieli miał korzystny wpływ na pozyskanie większej liczby kandydatów do pracy w szkołach podstawowych, a szczególnie nauczycieli o różnych specjalizacjach dla organizowanych szkół ośmioklasowych (w latach 1945-75 wynagrodzenie nauczycieli w stosunku do ilości godzin pracy i w porównaniu z pracownikami innych zawodów było niskie). Bradzo ważnym zadaniem nadzoru pedagogicznego i nauczycieli - metodyków Powiatowego Ośrodka Metodycznego było organizowanie konferencji szkoleniowych dla nauczycieli. Brali w nich udział wszyscy dyrektorzy szkół i nauczyciele. Głównym celem tych konferencji była analiza i ocena pracy szkół za miniony rok szkolny i przyjęcie kierunków działania szkół w nowym roku szkolnym. W konferencjach tych aktywnie uczestniczyli pracownicy Oddziału ZNP. Dużą pomoc w działalności szkół, a szczególnie w doskonaleniu pracy nauczycieli odegrał Powiatowy Ośrodek Metodyczny i jego kierownicy: Aleksander Wieczorek, Wacław Pieńkowski i Władysław Pielasa. Jako główni organizatorzy, chociaż zatrudnieni w niepełnym wymiarze godzin dydaktycznych (tzw. instruktorzy-metodycy przedmiotowi) współpracując z pracownikami nadzoru pedagogicznego nieśli dużą pomoc dla nauczycieli. Jedną z form pracy tych instruktorów były konferencje przedmiotowe dla nauczycieli. Spotkania te cieszyły się dużym zainteresowaniem dyrektorów szkół i samych nauczycieli, dostarczały one wielu ważnych i ciekawych wiadomości 270 1997/98 ZESZYT 4 dotyczących realizacji programów nauczania i unowocześnienia procesu nauczania i wychowania. Innąformą pomocy dla nauczycieli było organizowanie zespołów samokształceniowych i udzielanie przez instruktorów-metodyków cennego instruktażu podczas organizowanych lekcji otwartych. Były to skuteczne formy pracy z nauczycielami przez nich akceptowane, przynosiły też korzystne rezultaty. Na podkreślenie zasługuje także udział tych nauczycieli instruktorów w organizacji pracowni przedmiotowych i wyposażaniu szkół w pomoce naukowe. Cenną rolę w doskonaleniu pracy szkół podstawowych oraz pracy nadzoru pedagogicznego spełniła zorganizowana w 1966 roku w Mińsku Mazowieckim Wojewódzka Wystawa Postępu Pedagogicznego oraz IV Wojewódzkie Igrzyska Młodzieży Szkolnej. Było to specjalne wyróżnienie dla Wydziału Oświaty i Powiatowego Ośrodka Metodycznego oraz szkolnictwa podstawowego. Na wystawie przedstawiony został dorobek szkolnictwa podstawowego oraz nowoczesne środki dydaktyczne służące do realizacji i unowecześniania procesu nauczania. Wystawa zorganizowana została w szkołach podstawowych w Mińsku Mazowieckim, cieszyła się ogromnym powodzeniem i zainteresowaniem nauczycieli z całego województwa i nie tylko. W organizację igrzysk natomiast zainwestowano znaczące środki pieniężne na przygotowanie i urządzenie boisk sportowych. Fundatorem było Kuratorium Okręgu Szkolnego i Wojewódzki Komitet Kultury Fizycznej. W 1969 roku natomiast przy aktywnym udziale pracowników nadzoru pedagogicznego i instruktorów-metodyków oraz nauczycieli zorganizowana została wystawa w Szkole Podstawowej w Dębem Wielkim obrazująca szkolnictwo podstawowe w powiecie Mińsk Mazowiecki. Wystawy te miały na celu zaprezentowanie pomocy naukowych i opracowań nauczycieli dotyczących upowszechnienia i wdrożenia nowoczesnych metod i środków dydaktyczno-wychowawczych. Znaczącą rolę w upamiętnianiu oświaty i kultury oraz szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki spełniły w 1970 roku wystawy zorganizowane w szkołach gminnych. Wystawy te dobrze zapisały się w historii regionalnej i potwierdziły prawdę o tym, że szkoły gminne stanowiły ośrodki kultury. Na podkreślenie zasługuje fakt, że we wszystkich działaniach Wydziału Oświaty na rzecz szkolnictwa podstawowego aktywnie uczestniczyli instruktorzy-metodycy Powiatowego Ośrodka Metodycznego. Rekrutowali się oni spośród nauczycieli-specjalistów poszczególnych przedmiotów, zatrudnionych w szkołach podstawowych w mieście Mińsk Mazowiecki. A byli to instruktorzy następujących przedmiotów: Julia Osińska i Krystyna Dopczyńska - język polski, Stefania Piekarska i Stefania Zelwowicz - język rosyjski, Antonina Pamułowa - kl. I-IV, Feliksa Krzyżanowska i Jadwiga Sulej - przedszkola, Henryk Sieczko, Halina Abramowska i Alina Ręczajska - matematyka, Helena Brodzik, Danuta Gajewska i Helena tadno - biologia, Władysław P asa - fizyka i chemia, Izabela Piesio - geografia, Jan Wilk, Stanisław Woźnica - wych. muzyczne, Michał Kieryto - wych. fizyczne, Helena Barej, Jadwiga Siudzińska - wych. plastyczne, Jerzy Gromadowski - zajęcia techniczne. W tym miejscu wspomnę o trzech placówkach oświatowych, które spełniły bardzo ważną rolę w działalności szkół podstawowych. Są to: Państwowa Biblioteka Pedagogiczna, Poradnia Wychowawczo-Zawodowa i Szkoła Specjalna. Dużą pomoc w dokształcaniu i różnych formach doskonalenia zawodowego nauczycieli okazywało Kierownictwo Powiatowej Biblioteki Pedagogicznej. Miało to wyraz w gromadzeniu i udostępnianiu specjalistycznej lektury nauczycielom studiującym. W początkowym okresie Biblioteka ta mieściła się w skromnym pomieszczeniu Wydziału Oświaty, dysponowała 1 szafą i ograniczoną ilością księgozbioru. Dzięki trosce Kierownictwa Wydziału i Biblioteki otrzymała odpowiednie pomieszczenie, a dodatkowe wysokie dotacje finansowe pozwoliły na wzbogacenie ilościowe i jakościowe księgozbioru. Pierwszym dyrektorem Biblioteki byłap. Janina Gromadowska, a obecnie funkcję tę pełni p. Jadwiga Czajka. Drugim znaczącym osiągnięciem związanym z reformowaniem szkolnictwa podstawowego było zorganizowanie w 1966 r. przez Wydział Oświaty - Poradni Wychowawczo-Zawodowej w Mińsku Mazowieckim. W początkowym okresie dyrektorem jej była p. Janina Gromadowska, a obecnie funkcję tę pełni p. Hanna Michałowska W chwili obecnej Poradnia zatrudnia kilku specjalistów z zakresu psychologii i pedagogiki, którzy niosą konkretną pomoc szkołom podstawowym poprzez: ZESZYT 4 1997/98 271 prowadzenie badań uczniów mających trudności w nauce i organizowanie dla nich nauki indywidualnej w miejscu zamieszkania lub skierowanie do szkoły specjalnej. Szkoła specjalna została zorganizowana w 1965 roku w Mińsku Mazowieckim, a dyrektorem jej jest p. Irena Kielak. W szkole tej zatrudnieni są nauczyciele legitymujący się odpowiednim wykształceniem zawodowym, odpowiadającym wamaganiom i celom tej placówki. Bardzo duże znaczenie dla organizacji i rozwoju szkolnictwa podstawowego ma szkolnictwo średnie ogólnokształcące i zawodowe. Są to: Liceum Ogólnokształcące w Mińsku Mazowieckim i Mrozach oraz Zespół Szkół Budowlanych (Nr 1), Zespół Szkół Mechanicznych (Nr 2), Zespół Szkół Chemicznych (Nr 4), Zespół Szkół Ekonomiczno-Handlowych, Centrum Kształcenia Ustawicznego w Mińsku Mazowieckim i Szkoła Rolnicza w Janowie. Szeroko rozwinięte, liczne kierunki kształcenia w tych placówkach dawały i dają obecnie bardzo duże możliwości w podejmowaniu nauki i zdobyciu zawodu dla absolwentów szkół podstawowych. Osiągnięcia tego szkolnictwa są ogromne, zasługują na szczególne zainteresowanie i odrębne opracowanie. Ważną rolę w działalności szkół podstawowych pełni Zarząd Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w Mińsku Mazowieckim i jego terenowe ogniska istniejące przy placówkach oświatowowychowawczych. Zagadnienie to znalazło swój wyraz w artykule pt. "90-lecie ZNP w Oddziale w Mińsku Mazowieckim" opracowanym przez p. Marię Górską - przewodniczącą komisji historycznej i p. Janinę Przyłucką - przewodniczącą Zarządu Oddziału ZNP. Artykuł ten został opublikowany w Zeszycie 3 "Rocznika Mińskomazowieckiego", wydawnictwa Towarzystwa Przyjaciół Mińska Mazowieckiego. Opracowanie to zawiera informacje dotyczące działalności Oddziału ZNP wobec szkół i nauczycieli. Wynika z nich, że Oddział ZNP w Mińsku Mazowieckim działalność swoją reaktywował w 1944 roku i podobnie jak szkolnictwo podstawowe napotykał wówczas na poważne trudności organizacyjno-polityczne i programowe. Wynikały one m.in. z postaw ideowych nauczycieli i ich poglądów na rolę ZNP. Do Związku jako jedynej organizacji zawodowej pracowników oświaty weszli pracownicy nadzoru pedagogicznego, administracji i obsługi placówek oświatowo-wychowawczych. Sytuacja ta była korzystna i sprzyjała realizacji głównych zadań Oddziału ZNP i Wydziału Oświaty w Mińsku Mazowieckim w zakresie organizacji i funkcjonowania szkół podstawowych. Wspólne zadania i wzajemne współdziałanie oraz partnerski stosunek działaczy Związku Nauczycielstwa Polskiego do problemów szkolnictwa i nauczycieli wyrażał się przede wszystkim we wspólnej trosce o wysoką pozycję oświaty i odpowiedni poziom edukacji młodzieży. Przykładem tego była pomoc i troska Oddziału ZNP w zakresie doskonalenia i samokształcenia nauczycieli, udział w realizacji planów inwestycyjnych budownictwa szkolnego i domów dla nauczycieli (Stan ten przedstawia odpowiednia tabela). Na uwagę zasługuje także troska Oddziału ZNP o pracowników administracyjno-obsługowych szkolnictwa. Pracownicy ci to zespół ludzi, od których zależało sprawne działanie placówek oświatowo-wychowawczych i praca dydaktyczno-wychowawcza. Kadra ta charakteryzowała się w powiecie Mińsk Mazowiecki wyjątkową stabilnością. Wielu z tych pracowników "w swojej" szkole pracowało całe życie, dopracowując się zasłużonej emerytury. Wyrazem poparcia dla pracowników oświaty i szkolnictwa oraz działaczy związkowych były odznaczenia państwowe i związkowe oraz nagrody pieniężne i wyróżnienia, przyznawane z okazji ważnych uroczystości państwowych lub Dnia Nauczyciela. Należy wspomnieć także, o tym, że mimo ofiarnej i wysoko ocenianej działaności dydaktycznej i społecznej w latach 1945-1975 sytuacja bytowa nauczycieli i pracowników oświaty wciąż się pogarszała. Niewielkie podwyżki ich poborów dokonywane w 1962 i 1968 oraz 1972 roku nie wyrównywały dysproporcji między efektywnymi dochodami pracowników szkolnictwa a zwyżką cen na produkty konsumpcyjne. Działacze ZNP i pracownicy oświaty wskazywali na różnych zjazdach i konferencjach na to zjawisko i ciągle domagali się poprawy sytuacji materialnej tej grupy pracowników. Dla upamiętnienia działalności Oddziału ZNP w Mińsku Mazowieckim przedstawiam wykaz imienny prezesów tego Oddziału opracowany przy współudziale p. Janiny Przyłuckiej - aktualnego prezesa Oddziału: Karol Kurpiewski objął przewodnictwo w Oddziale po śmierci Józefa Jaworskiego od 5.10.1944 r. 272 1997/98 ZESZYT 4 Jan Sokołowski był kolejnym prezesem od 1945 do 25.06.1946 .r Bronisław Kozik pełnił stanowisko prezesa od 25.02.1946 do 02.02.1949 r. Stanisław Świątek pełnił stanowisko prezesa od 02.02.1949 do 03.02.1953 r. Kazimierz Stelmaszczyk pełnił stanowisko prezesa od 03.02.1953 do 13.03.1955 r. Władysław Lewartowski pełnił stanowisko prezesa od 13.03.1955. do 06.04.1957 r. Bronisław Kozik pełnił stanowisko prezesa od 06.04.1957 do 25.03.1966 r. Walerian Dłużniewski pełnił stanowisko prezesa od 25.03.1966 do 25.04.1969 r. Zygmunt Mikołajuk pełnił stanowisko prezesa od 25.04.1969 do 6.05.1972 r. Marian Ślusarczyk pełnił stanowisko prezesa od 06.05.1972 do 26.02.1976 r. Zygmunt Kryska pełnił stanowisko prezesa od 26.02.1976 do 23.07.1978 r. Mieczysław Kalbarczyk pełnił stanowisko prezesa od 23.07.1978 do 23.03.1980 r. Jan Wiśniewski pełnił stanowisko prezesa od 23.03.1980 do 03.05.1990 r. Jan Kupiec pełnił stanowisko prezesa od 03.05.1990 do 26.04.1994 r. Janina Przyłucka pełniła stanowisko prezesa od 26.04.1994 - i obecnie. Wszyscy pracownicy Wydziału Oświaty, działacze ZNP oraz pracownicy Powiatowego Ośrodka Metodycznego oraz dyrektorzy szkół i nauczyciele po osiągnięciu odpowiedniego wieku i lat pracy, przeszli na zasłużoną emeryturę. Mieszkają w różnych miejscowościach. Najwięcej zaś w Mińsku Mazowieckim. Zorganizowani w sekcji emerytów przy Oddziale ZNP, często spotykają się aby poświęcić czas na wspomnienia i spotkania towarzyskie. Sekcja ta prowadzi interesującą i bogatą w formy działalność kulturalno-oświatowąi turystyczno-wycieczkową. Wszyscy jej członkowie czują się dobrze i są sobie potrzebni dla utrzymania koleżeńskiej i przyjacielskiej więzi oraz tradycji związkowych. Godne podkreślenia są osiągnięcia nauczycieli-emerytów działających w następujących Sekcjach: Historycznej, Literackiej, Rękodzieła, Brydżowej i Klubowej. Rozdział V Wyniki ankiety i zawartość materiałów opracowanych przez dyrekcje ośmioklasowych szkół podstawowych w "Rejonie" Mińsk Mazowiecki W celu uzyskania wiadomości o aktualnej sytuacji ośmioklasowych szkół podstawowych oraz ich dziejów w latach 1945-1975, zwróciłem się z prośbą do dyrekcji tych szkół o udzielenie odpowiedzi na pytania zawarte w przygotowanej do tego celu ankiecie (wzór ankiety stanowi aneks 4). Bilans danych liczbowych dotyczących aktualnej sytuacji tych szkół w zakresie bazy lokalowej, stanu organizacyjnego i obsady kadrowej przedstawia załączona tabela nr 12. Tabela 12 Baza lokalowa szkół ośmioklasowych, ich stan organizacyjny, kadra nauczycielska oraz zmiany na stanowiskach ich dyrektorów. Lp. Nazwa szkoły 1 Ceqłów Stan organ. Budynek szkoln\ rok bud. 1959 liczba ucz. tak 17 428 24 16 4 3 8 150 9 7 2 5 23 599 32 22 6 5 2 Człekówka 1964 _ 6 _ 3 Dębe Wielkie 1962 1988 15 tak ZESZYT 4 Nauczyciele Ilość ogó- wykszt. iczba zmian na łem wyż. stud. stan. kier. ilość sala ilość izb gimn. oddz. 12 rok rozb. 1997/98 273 4 Drop 5 1956 _ 6 _ 8 162 11 6 5 3 2 6 Grzebowilk 1964 1978 8 tak 8 126 12 8 6 Huta Mińska 1961 1996 7 tak 8 176 12 7 3 4 7 Jeruzal 1958 1988 7 tak 9 152 8 2 3 4 8 Kałuszyn 1961 1993 20 tak 20 583 27 23 3 4 9 Kąty 1958 1975 6 tak 8 220 12 4 8 8 10 Kołbiel 1951 1996 17 tak 22 620 33 17 14 4 11 Kośminy 1954 1973 8 tak 8 100 10 8 2 4 12 Kuflew 1958 1976 8 tak 11 219 13 10 1 6 13 Lipiny 1936 1969 6 . 8 105 12 8 3 3 14 Mińsk Maz. Nr 1 1944 1963 26 tak 35 1033 50 42 1 3 15 Mińsk Maz. Nr 2 1957 1982 25 tak 42 1268 55 49 3 4 16 Mińsk Maz. Nr 3 1963 - 21 tak 25 750 37 28 7 5 17 Mińsk Maz. Nr 4 1951 1975 17 tak 22 582 32 24 _ 6 3 16 tak 27 776 41 30 8 2 6 tak 8 84 8 3 4 4 18 tak 21 550 31 24 4 4 8 - 8 127 10 3 3 3 12 tak 17 356 19 7 10 5 12 tak 12 257 14 12 . 18 Mińsk Maz. Nr 5 1974 19 Mlęcin 1968 20 Mrozy 1956 21 Niedzialka 1944 22 Poświętne 1988 23 Pustelnik 1992 24 Ruda 1964 1988 8 tak 8 194 17 13 1 7 25 Stanisławów 1954 1976 13 tak 17 459 28 19 5 4 26 Siennica 1939 1974 13 . 16 413 26 15 1 3 27 Wielgolas 1959 1996 8 tak 9 241 13 8 1 6 28 Wiciejów 1967 1995 8 tak 8 143 13 9 2 6 29 Zamienie 1930 1976 8 12 252 16 9 3 4 30 Żaków 1957 8 145 9 7 . 453 11470 634 430 115 - Razem - 1988 - 5 - 247 - 4 8 - Szkoły z których nadeszły odpowiedzi mają różny stopień organizacyjny, różną ilość nauczycieli 0 różnych kwalifikacjach. Szkoły te znajdują się w różnych środowiskach: w Mieście Mińsk Mazowiecki i Kałuszynie, w siedzibach gmin oraz na wsiach o większej liczbie mieszkańców. Są więc reprezentatywne w stosunku do wszystkich ośmioklasowych szkół podstawowych działających obenie w "Rejonie" Mińsk Mazowiecki. Dane liczbowe zawarte we wspomnianej tabeli dotyczące bazy lokalowej tych szkół potwierdzają fakt, że w latach 1945-1975 główny wysiłek rad narodowych i administracji oświatowej oraz mieszkańców poszczególnych obwodów szkolnych skierowany był na likwidację strat z okresu II wojny światowej. Sprawy te w szerokim zakresie zostały przedstawione w poprzednich rozdziałach tego opracowania. Dotyczą one budownictwa obiektów szkolnych oraz przeprowadzonych remontów 1 modernizacji istniejących budynków szkolnych. W chwili obecnej na podkreślenie zasługuje 274 1997/98 ZESZYT 4 wybudowanie w 1994 roku, od dawna oczekiwanego, nowoczesnego budynku dla Szkoły Podstawowej w Pustelniku. W wyniku realizacji tych zadań w 30 ankietowanych szkołach nastąpiła widoczna poprawa bazy lokalowej szkół ośmioklasowych, co miało decydujący wpływ na ich organizację i funkcjonowanie (w okresie tym oddano do użytku 27 budynków szkolnych z 247 izbami lekcyjnymi, 22 salami gimnastycznymi oraz różnego rodzaju pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi, socjalnymi i higieniczno-sanitarnymi). Szczególnym zagadnieniem mającym znaczący wpływ na działalność szkół 8-klasowych ma ich obsada kadrowa. Zestawienie zbiorcze w tabeli 13 wykazuje, że w szkołach objętych ankietą zatrudnionych jest 634 nauczycieli, w tym 430 z wykształceniem wyższym, co stanowi 69,4% ogólnej liczby zatrudnionych nauczycieli. Najwyższy wskaźnik nauczycieli z wykształceniem wyższym osiągnęła Szkoła Podstawowa w Kałuszynie (86,6%), Szkoła Podstawowa w Pustelniku (85,7%) i Szkoła Podstawowa Nr 1 w Mińsku Mazowieckim. W pozostałych szkołach liczba nauczycieli jest bardzo zróżnicowana, ale korzystnym zjawiskiem jest fakt, że w skład tych wielu nauczycieli uzupełnia swoje kwalifikacje systemem zaocznym lub wieczorowym w szkołach wyższych (115 osób). Bardzo ważne dla obsady kadrowej szkół są stanowiska dyrektorów. W latach 1945-1975 na stanowiskach tych występowały dość liczne zmiany, które miały duży wpływ na działalność szkół. Z informacji zamieszczonych w ankietach wynika, że najwięcej było ich w Szkole Podstawowej w Kątach i Żakowie (8), w Szkole Podstawowej w Rudzie (7) oraz w Szkole Podstawowej w Grzebowilku, Kuflewie, Wielgolesie i Wiciejowie (6). Najdłuższy staż na stanowiskach dyrektorów szkół osiągnęli: pan Ignacy Osuch - 32 lata w Szkole Podstawowej w Dębem Wielkim, pan Bronisław Kozik - 30 lat w Szkole Podstawowej w Siennicy i pan Józef Paszkowski - 29 lat w Szkole Podstawowej w Kołbieli. Analizując problem stażu pracy dyrektorów szkół podstawowych przytoczę wypowiedź pana Władysława Wójcika, który w swoich "Wspomnieniach" napisał: "W zawodzie nauczycielskim przepracowałem 39 lat i 5 miesięcy, w tym 28 lat w Zamieniu na stanowisku kierowniczym. Z tą miejscowością zostałem związany duchowo, tu spędziłem moje najlepsze lata życiowe i zawodowe, tu mieszkałem ponad 20 lat... Przez ten okres czasu wrosłem w środowisko, byłem zawsze tam, gdzie większość mieszkańców, byłem zawsze z ludźmi". Wypowiedzi takich lub podobnych można byłoby przytoczyć zapewne dużo więcej. Świadczyłyby one o zaangażowaniu i poświęceniu się sprawie oświaty ludzi, którzy wybrali zawód nauczyciela i godnie pełnili stanowiska kierownicze w szkolnictwie. Druga część ankiety przeznaczona była na informacje dotyczące najważniejszych wydarzeń jakie miały miejsce w działalności szkoły w latach 1945-1975. Bardzo ważne miejsce w informacjach poszczególnych szkół zajmują sprawy związane z historią powstania szkoły i jej dziejami w różnych okresach. Na podkreślenie zasługują informacje dotyczące działalności środowisk szkolnych w sprawie polepszenia warunków pracy szkół, wyposażenia ich w sprzęt i pomoce naukowe. Działalność ta przybierała różne formy, od wynajęcia w domach prywatnych właścicieli izb lekcyjnych, poprzez gromadzenie środków pieniężnych, podejmowanie czynów społecznych związanych z budową szkoły, aż do zorganizowania uroczystego przekazania do użytku nowego obiektu szkolnego. Wiele miejsca w informacjach zajmują także wyniki pracy szkół i ich rola jako placówek oświatowo-kulturalnych w środowisku. Oceniając wszystkie informacje zawarte w tej części ankiety należy podkreślić ogromne znaczenie tych materiałów, dla upamiętnienia historii każdej szkoły. Ze względu na szeroki zakres tematów zawartych w tych informacjach nie jest możliwe zamieszczenie ich w tym opracowaniu. Dlatego też postanowiłem skrótowo przedstawić sprawy i problemy, które wystąpiły we wszystkich ankietach. Są to sprawy dotyczące: - powstania organizacji szkoły od jej początków do chwili obecnej, - udziału mieszkańców obwodów szkolnych w budowie lub rozbudowie budynku szkolnego, jego wyposażenia w sprzęt i pomoce naukowe, - obsady kadrowej szkoły w różnych okresach jej działania z wymienieniem nazwisk kierowników - ZESZYT 4 1997/98 275 dyrektorów szkół i zasłużonych nauczycieli, - wyników nauczania i wychowania osiąganych w różnych latach i nazwisk najwybitniejszych absolwentów szkoły, którzy po ukończeniu studiów wyższych zajmują szczególne zawody, - uroczystości szkolnych związanych z nadaniem imienia i wręczenia sztandaru szkole, - działalności komitetu rodzicielskiego i społecznych komitetów budowy lub rozbudowy szkoły. Kończąc opracowanie tego rozdziału wyrażam serdeczne podziękowanie wszystkim dyrektorom szkół i zespołom nauczycielskim, którzy udzielając odpowiedzi wnieśli znaczący wkład do upamiętnienia historii szkolnictwa podstawowego w b. powiecie Mińsk Mazowiecki. Ankiety i załączone do nich materiały po wykorzystaniu postanowiłem przekazać Komisji Historycznej Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w Mińsku Mazowieckim. Rozdział VI Podsumowanie i wnioski Podjęta przeze mnie praca zrodziła się z myślą przedstawienia obiektywnej, opartej na materiałach źródłowych prawdy o stanie oświaty i szkolnictwa podstawowego w byłym powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1945-1975. Cenny materiał do tego opracowania zaczerpnąłem ze wspomnianych wcześniej prac magisterskich (przygotowane one były na podstawie wybranej literatury) i materiałów znajdujących się w Wydziale Oświaty i Kultury w Mińsku Mazowieckim. Bardzo cennym materiałem okazały się także informacje zawarte w ankiecie nadesłanej przez dyrekcje szkół podstawowych z "Rejonu" Mińsk Mazowiecki. Całość materiału przyczyniła się nie tylko do zrealizowania podjętego zadania, ale posłużyła mi do sformułowania opinii i wniosków dotyczących dziejów i funkcjonowania szkolnictwa podstawowego w wybranym okresie. W opracowaniu tym starałem się przedstawić i podkreślić główne czynniki mające wpływ na sieć, organizację i reformowanie szkolnictwa podstawowego w poszczególnych okresach jego działalności. Analiza materiałów zawartych w ankietach wskazuje, że ogromne trudności lokalowe i organizacyjne występowały we wszystkich szkołach w początkach ich powstawania. Natomiast w latach 1945-1970 największe trudności nastręczały próby komasacji i organizacji lub przeniesienia ich do sąsiednich wsi bardziej nadających się na zlokalizowanie nowej siedziby szkoły. Każde osiedle, które posiadało szkołę, nie chciało z niej zrezygnować. Nie oznaczało to jednak beznadziejności poczynań. Przeciwnie, zjawiska te świadczyły o dużym zainteresowaniu ludności sprawami wychowania dzieci i młodzieży. Wypływa więc z tego wniosek, że projektowanych zmian w sieci i organizacji szkolnictwa podstawowego nie można narzucać z góry. Należy zaczynać działania dotyczące przekształceń sieci i organizacji szkół od porozumienia się z ludnością, mieszkańcami obwodów szkolnych. Wspomniana zasada konieczności włączania społeczeństwa do postanowień i wspólnego rozwiązywania zadań oświatowych i szkolnych znajduje potwierdzenie w materiałach Wydziału Oświaty w Mińsku Mazowieckim i ankietach opracowanych przez szkoły. Przykłady takiego stanowiska w y s t ę p o w a ł y w byłym powiecie mińskomazowieckim szczególnie w okresie podejmowania decyzji dotyczących organizacji szkół 8-klasowych na wsi. Reforma szkolna zapoczątkowana w 1962 roku wymagała olbrzymich nakładów finansowych. Szczególnie palącą sprawą okazała się budowa szkół i dokonanie remontów kapitalnych istniejących obiektów szkolnych oraz budowa mieszkań dla nauczycieli. Problem ten w powiecie Mińsk Mazowiecki rozwiązywano korzystnie czego dowodem były uzyskane osiągnięcia w zakresie bazy lokalowej szkół, wyposażeniu w podstawowy sprzęt i pomoce naukowe oraz dostarczeniu mieszkań dla nauczycieli pracujących na wsi (celowi temu służyły wybudowane domy dla nauczycieli). 276 1997/98 ZESZYT 4 _ Osiągnięcia te zawdzięczać należy przede wszystkim zwiększonym nakładom budżetowym i ofiarności społeczeństwa w gromadzeniu środków pieniężnych na koncie Społecznego Funduszu Budowy Szkół. W analizowanym okresie występowały jednak dysproporcje między szkołami wiejskimi a miejskimi wyrażające się nierównymi warunkami pracy, tj. ilością i jakością izb lekcyjnych oraz pracowni, a w szczególności różnicami w wyposażeniu w sprzęt i pomoce naukowe. W większości szkół wiejskich było ono daleko poniżej wymaganego wówczas minimum. W latach 1945-1975 uwidoczniły się poważne zmiany w strukturze zatrudnienia i poziomie wykształcenia nauczycieli szkół podstawowych. Mimo tak trudnych warunków materialnych i niedostatków w poziomie wykształcenia kadra nauczycielska dobrze wypełniała swoje zadania. Nauczyciele wyróżniali się ogromnym przywiązaniem do swojego zawodu, wielką ofiarnością i ambicją podnoszenia poziomu swych kwalifikacji oraz zaangażowaniem społecznym. W latach 1961-1970 wzrosła znacznie liczba nauczycieli kończących studia nauczycielskie systemem zaocznym Przykładem tego był rok szkolny 1969/70, w którym nauczyciele posiadający studium nauczycielskie stanowili 65,3% ogólnej liczby zatrudnionych nauczycieli w szkolnictwie podstawowym. Negatywnym zjawiskiem był fakt, że nauczyciele legitymujący się wykształceniem wyższym stanowili tylko 2,3%. Poza tym liczba nauczycieli kończących studia zaoczne nie szła w parze z potrzebami szkół ośmioklasowych w zakresie przedmiotów uznanych za wiodące i podstawowe. Podejmując w 1961 roku decyzję o reformie szkolnej nie uwzględniono także generalnej zasady polityki oświatowej, że każdą reformę szkolną winna poprzedzać reforma systemu kształcenia nauczycieli. W oparciu o zebrane materiały statystyczne i własne spostrzeżenia stwierdzam, że w zakresie wyników nauczania osiągnięto duży postęp. Świadczą o tym uzyskane z Wydziału Oświaty dane liczbowe zawarte w tabeli 13. Tabela nr 13 Klasyfikacja uczniów, sprawność kształcenia i absolwenci szkół podstawowych uczący się w szkołach ponadpodstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki w latach 1966-1970 Rok szkolny % ogółem 1966/67 835 % absolwentów uczących się dalej 62,0 79,1 81,1 niepromowani 18 196 % sprawności kształcenia 4,6 Uczniowie 1967/68 18 768 1 074 5,3 68,8 1968/69 18 654 639 4,5 70,3 83,0 1969/70 17 925 771 4,3 75,0 85,0 Z powyższej tabeli wynika, że w roku szkolnym 1969/70 uzyskano dobre wyniki w promowaniu uczniów w szkolnictwie podstawowym w powiecie Mińsk Mazowiecki, wyrażające się wskaźnikiem 95,7%, tj. wyższe o 1,1% od średniej województwa warszawskiego. Pozytywnym zjawiskiem było również osiągnięcie w tym roku szkolnym wysokiej sprawności kształcenia wyrażającej się wskaźnikiem 75% i podjęcie przez 85% ogólnej liczby absolwentów nauki w szkołach ponadpodstawowych. Fakty powyższe świadczą o stałej trosce kadry pedagogicznej szkolnictwa podstawowego o poziom pracy szkół. Analiza dziejów szkolnictwa podstawowego w powiecie Mińsk Mazowiecki oraz przestudiowana problematyka dotycząca podjętego przeze mnie tematu umożliwiły mi wysunięcie następujących wniosków: ZESZYT 4 1997/98 277 - potrzeba reformy szkolnej, a w związku z nią zmian w sieci i organizacji szkolnictwa powstaje wtedy, kiedy postęp w nauce i technice oraz przemiany w organizacji życia publicznego wyprzedzają znacznie wcześniej treści i metody kształcenia i wychowania, - zadaniem reformy szkolnej staje się wówczas dostosowanie funkcjonowania szkoły do zmian, jakie już w życiu nastąpiły i do tych, jakich oczekiwać należy w niedalekiej przyszłości, - reforma szkolna może mieć dla losów młodzieży i przyszłości kraju wielkie znaczenie; z tego względu powinna być przedmiotem uwagi i zainteresowania nie tylko środowisk nauczycielskich, ale całego społeczeństwa. Powyższe stwierdzenia zapewne znajdą swój wyraz w przygotowywanym programie reform i doskonaleniu systemu oświaty i wychowania oraz szkolnictwa w Polsce. Reformy te powinny dotyczyć radykalnych zmian organizacyjno-programowych nauki i szkolnictwa, które odpowiadać będą wymaganiom XXI wieku. 278 1997/98 ZESZYT 4 Aneks 1 Uchwała Nr XLIV/303 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 19.XI 1963r. w sprawie zmiany uchwały Nr XXVI/193 Prezydium Wojewódzkiej Rady Nadzorczej z dnia 3 lipca 1962 r. w sprawie sieci 8-letnich szkół podstawowych na terenie województwa warszawskiego. Na podstawie atr. 55 ust. 4 pkt. 3 ustawy z dnia 251 1958 r. o radach narodowych (Dz. U. Nr 29 poz. 172 z 1963 r.), art. 38 ustawy z dnia 15 VII 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160 oraz wytycznych Ministra Oświaty z dnia 8IV1961 r.) w sprawie opracowania sieci 8-letnich szkół podstawowych (Dz. Urz. Min. Oświaty Nr 4, poz. 43) Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie postanawia, co następuje: §1 W uchwale Nr XXVI/193 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej z dnia 3 lipca 1962 r. w sprawie sieci 8-letnich szkół podstawowych na terenie województwa warszawskiego wprowadza się następujące zmiany: 1. §1 otrzymuje brzmienie: §1. Zatwierdzić opracowany na podstawie uchwał prezydiów powiatowych, miejskich (miast stanowiących powiaty) rad narodowych i przedłożony przez Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego projekt sieć szkół 8-letnich (zał. Nr 1) przewidujący na rok 1966/67 - 2222 szkoły podstawowe, w tym: 491 szkół z kl. I-IV 26 szkół z kl. I-VI 1705 szkół z kl. I-VIII §2 Odpowiedzialnym za wykonanie uchwały jest Kurator Okręgu Szkolnego Warszawskiego. Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia §3 Sekretarz Prezydium WRN w/z mgr Józef Pieńkowski Z-ca Przewód. Prezydium WRN r ZESZYT 4 PrzewodniczącyPrez.W.R.N. (inż. Antoni Mierzwiński) 1997/98 279 Aneks 2 Wyciąg z pisma Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego z dnia 25 kwietnia 1966 r. Nr D.I.Sz - 013/12/66 r. dotyczącego organizacji roku szkolnego 1966/67. "Nawiązując do ustaleń konferencji Inspektorów Szkolnych w dniach 30 i 31 marca br. Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego przypomina o zasadniczych kierunkach działania na najbliższy okres czasu w zakresie przygotowania warunków do wprowadzenia reformy szkolnej. 1. Zgodnie z wytycznymi Min. Oświaty typ organizacyjny szkół z k). I-VI. traktowany początkowo jako przejściowy, nie powinien obecnie mieć zastosowania. Nie należy przewidywać organizacji szkół o 3 nauczycielach z klasami l-VIII w r. szk. 1966/67. Rozwiązanie zagadnienia organizacji tych szkół winno iść w dwu kierunkach: a) obniżenie poziomu do kl. 0-IV, jeśli można dzieciom klas V-VIII zapewnić dostęp do szkół zbiorczych, b) zorganizowania szkół o 4 nauczycielach bez względu na liczbę dzieci, jeśli szkoły te mają położenie wyspowe. 2. Przejściowy brak izb lekcyjnych nie może spowodować obniżenia stopnia organizacyjnego szkół. W związku z występującymi brakami izb lekcyjnych, pracowni przedmiotowych i mieszkań dla nauczycieli należy zbadać w odniesieniu do poszczególnych szkół, czy wykorzystane zostały wszystkie istniejące możliwości poprawienia bazy lokalowej przede wszystkim przez wynajem dodatkowych pomieszczeń i większe wykorzystanie rezerw lokalowych w liceach ogólnokształcących, inicjowaniu rozbudowy w ramach czynów społecznych i remontów. W dalszym ciągu w zakresie budownictwa szkolnego obowiązuje zasada budowy 1-5 izby mieszkalnej dla nauczycieli na 1 izbę lekcyjną. 3. W związku z poprawą stanu dróg i rozwojem komunikacji w województwie trzeba w większym stopniu wykorzystywać możliwości organizowania dojazdu uczniów klas V-VIII do szkół zbiorczych z wykorzystaniem środków komunikacji państwowej lub dowożenia dzieci środkami własnymi. 4. Wydział Oświaty i Kultury winny spowodować, aby kierownicy szkół wzmogli propagandę wśród młodzieży szkolnej kończących klasę VII o możliwości realizowania obowiązku szkolnego w SPR. 5. W trosce o poprawę sprawności kształcenia, jak również poprawę stanu powszechności nauczania, należy dołożyć wysiłków w zakresie organizacji klas specjalnych na terenie województwa w r. szk. 1966/67. Dotyczy to przede wszystkim powiatów: Wołomin, Nowy Dwór Mazwoeicki, Ciechanów, Mińsk Mazowiecki, Płońsk, Sierpc, Przesnysz i Wyszków. 6. Dokonać ewidencji wszystkich nauczycieli bez dodatkowych kwlifikacji, którym powierzy się w r. szk. 1966/67 nauczania w kl. VIII. Wspólnie z Powiatowym Ośr. Metodycznym należy zorganizować kursokonferencje przygotowujące tych nauczycieli do pracy w klasach ósmych. Ruch służbowy przeprowadzić zgodnie z potrzebami szkół 8-letnich. Otrzymują do wiadomości i stosowania: Wydz. Oświaty i Kultury PP/M/RN 280 V-Kurator Okręgu Szkolnego Tadeusz Ratyński 1997/98 ZESZYT 4 Aneks 3 Wykaz szkół podstawowych w powiecie Mińsk Mazowiecki w roku szk. 1966/67. I. Szkoły 8-klasowe i 7 i więcej nauczycielach 1. Cegłów 2. Cyganka 3. Dębe Wielkie 4. Dobre 5. Groszki Nowe 6. Grodzisk 7. Huta Mińska 8. Jakubów 9. Janów 10. Jeruzal 11. Kałuszyn 12. Kuflew 13. Latowicz 14. Lipiny 15. Marianka 16. Mińsk Mazowiecki Nr 1 17. Mińsk Mazowiecki Nr 2 18. Mińsk Mazowiecki Nr 3 19. Mińsk Mazowiecki Nr 4 20. Mrozy 21. Pustelnik 22. Ruda 23. Rudzienko k/Kołbieli 24. Siennica 25. Stanisławów 26. Stojadta 27. Wiciejów 28. Wielgolas 29. Zamienie I. Szkoły 8-klasowe o 6 nauczyciele 1. Budy Przytockie 2. Celinów 3. Dębe Małe 4. Dłużew 5. Grzebowilk 6. Guzew 7. Iwo we 8. Jędrzejów 9. Kąty Borucza 10. Kiczki 11. Kobylanka 12. Kośminy 13. Ludwinów 14. Ładzyń 15. Mistów 16. Mlęcin 17. Niedziałka 18. Piaseczno 19. Pogorzel 20. Rudzienko k/Dobrego 21. Sokolnik 22. Starogród 23. Turek 24. Wąsy Talbogi 25. Wiśniew 26. Żaków I. Szkoły 8-klasowe o 5 nauczycielach 1 Czarnogłów 2. Drop 3. Górki 4. Laliny 5. Łękawica 6 Nowy Zglechów 7. Waliska ZESZYT 4 1997/98 281 IV. Szkoły 8-klasowe o 4 nauczycielach 1. Czarna 2. Nowa Wieś 3. Poręby Nowe 4. Topór 5. Transbór V. Szkoły z klasami l-lV i 2 nauczycielach 1. Cisówka 2. Głęboczyca 3. Osiny 4. Oleksianka 5. Rakowiec 6. Redzyńskie 7. Rudno 8. Rządzą 9. Wólka Czarmińska VI. Szkoły z klasami l-IV o 1 nauczycielu 1. Budy Wielgoleskie 2. Chrościce 3. Dobrzyniec 4. Królewiec 5. Łaziska 6. Łopacianka 7. Piwki 8. Posiadały 9. Poręby k/ Pustelnika 10. Rynia 11. Zalesie 282 1997/98 ZESZYT 4